Over aanwezigheid en impact van vertaalde boeken in de markt

Cees Koster

Het Nederlandstalige boek wordt deze, ruime, week weer volop gepropageerd, collectief. Om allerlei redenen mag men dat nodig achten: de terugloop van de verkoop, de ontlezing, de afkalving van wat Maarten Asscher ooit bibliodiversiteit doopte. En bovendien, zo blijkt uit cijfers van de Marktmonitor van KVB Boekwerk (een ‘netwerkorganisatie van samenwerkingspartners in het boekenvak’)[1], staat het Nederlandstalige boek ook nog onder druk van het ‘anderstalige’ boek. Van de 412.276 in 2017 in Nederland verkochte unieke titels was 70% anderstalig. Dat hoge percentage wordt gerelativeerd door de omstandigheid dat het marktaandeel van deze titels 12% bedraagt, dus helemaal overspoeld worden we nog niet. Die anderstalige boeken werden gekocht door 37% van de consumenten, met als motieven dat men de taal wil leren of bijhouden, de boeken liever leest in de oorspronkelijke taal of omdat ze (nog) niet in het Nederlands verkrijgbaar zijn[2] – de motieven klinken bekend, van het percentage raakte ik aanvankelijk wel van slag, moet ik eerlijk zeggen.

Het Nederlandstalige boek bestrijkt dus nog het leeuwendeel van de markt, maar omvat natuurlijk ook boeken die oorspronkelijk anderstalig waren en door vertalershanden tot Nederlandse boeken zijn gemaakt. Uit de cijfers van KVB Boekwerk en uit de jaarlijks gepubliceerde Top 100 van meest verkochte boeken van de CPNB[3] kunnen we een redelijk beeld destilleren van hoe de verhouding is tussen de segmenten vertaalde en oorspronkelijke boeken op de Nederlandse markt. Over de vertaalstromen naar het Nederlands weten we redelijk wat, het meest recent nog dankzij het werk van Thomas Franssen[4], maar die zeggen vooral iets over de aanwezigheid van vertaalde boeken in de markt. Een blik op de verkoopcijfers zegt veel meer over de impact van het vertaalde boek, over wat er door de lezer daadwerkelijk ter hand wordt genomen.

Een analyse van Top 100-lijsten levert uiteraard een beperkte blik op, omdat de markt van minder goed verkochte boeken buiten beeld blijft. Aan de andere kant geldt, zo blijkt uit de Marktmonitor, dat de boekenmarkt een typische bestsellermarkt is[5]: de Top 100 vertegenwoordigt 18% van de omzet en 50% van de omzet is afkomstig van 1,9% van het totale titelaanbod (een kleine 8000 titels, toch nog altijd 80 x 100 boeken). We mogen, misschien hovaardig, aannemen dat de meest verkochte boeken vooral middle brow zijn en dat de high-browboeken buiten beeld blijven omdat de oplages daarvan te laag zijn, waaruit bijna vanzelf de aanname voortvloeit dat het high-browboek maatschappelijk minder impact heeft.

Sinds 2015 houdt de CPNB ook een Top 100 bij van de meest uitgeleende boeken in openbare bibliotheken. Dit maakt het beeld gelaagd, maar hoe we het verschil moeten interpreteren tussen de categorieën ‘meest verkocht’ en ‘meest geleend’ is mij niet onmiddellijk duidelijk. Het zal vooral te maken hebben, zo speculeer ik, met inkomensverschillen. Van wat daarvan nu weer de sociologische implicaties zijn, hou ik me voorlopig maar liever verre. Voor uw (en mijn) plezier en uit pure nieuwsgierigheid heb ik een aantal van de gegevens, tegendraads small data, op een rijtje gezet.

Tabel 1: Verhouding vertaald-oorspronkelijk meest verkochte boeken 2013-2017

Tabel 2: Verhouding vertaald-oorspronkelijk meest uitgeleende boeken 2015-2017

Bij de meest verkochte boeken lijkt zich een trendbreuk te hebben voorgedaan na 2015. Waar aanvankelijk het aantal vertaalde boeken op de lijst ruim in de meerderheid was, is het oorspronkelijke boek de laatste twee jaar juist weer in de meerderheid, aanvankelijk zeer ruim, maar in 2017 marginaal. Bij de meest uitgeleende boeken is er sprake van een toenemende meerderheid voor vertaalde boeken; in 2017 is het vertaalde boek echt dominant aanwezig op die lijst.

Dit zijn natuurlijk grofmazige cijfers. Wanneer we wat meer verfijnde indelingen gebruiken, wordt het beeld genuanceerder. Ik was zelf erg benieuwd naar wat de verhouding is bij het best verkochte boek, bij de ultieme bestsellers. Dit zijn de boeken die gedurende een flinke periode het commerciële boegbeeld van de markt zijn, het beeld in de boekhandel bepalen en ook de hoogste nieuwswaardigheid hebben. Een overzicht van de afgelopen 10 jaar levert het volgende op:

Tabel 3: Nummers 1 Top 100 meest verkochte boeken 2008-2017

De aantallen die werden verkocht verschillen sterk, de eerste helft van de periode ligt het gemiddelde significant hoger dan in de tweede periode, wat ongetwijfeld samenhangt met de terugloop van de boekenverkoop überhaupt. Veel vaker, zo is duidelijk, voert een vertaalde titel de lijst aan dan een oorspronkelijk Nederlandse titel, de dominantie hier is zeer sterk. Qua genre is het lastig in dit lijstje een trend te ontwaren, het ‘spannende boek’ (zoals het CPNB het genre verkiest te noemen) levert met Dan Brown en Stieg Larsson drie keer een winnaar op, de categorie ‘romans’ vier, met de boeken van Hosseini, De Rosnay, Blum en James. Vijftig tinten grijs is een mooi voorbeeld van een boek waar de literaire waarde allerwege van wordt betwijfeld, zo niet aan ontzegd, maar dat wel een groot commercieel succes is (zeker gezien het feit dat het in 2013 nog een keer op 5 eindigde en in 2014 op 88). Aan de genre-aanduiding moet dan ook beslist geen kwaliteitsoordeel worden verbonden – ze is gebaseerd op door de uitgeverijen toegekende NUR-codes[6], een vrij strikt classificatieschema.

Maar een dergelijk lijstje is nog steeds erg anekdotisch, zinvoller is het om naar de verschillende onderscheiden genres te kijken. Hieronder voor het jaar 2017 de tabellen met de Top 10 van meest verkochte en meest uitgeleende boeken in de rubrieken ‘romans’, ‘spanning’ en ‘kinder- en jeugdboeken’.

Tabel 4: Top 10 2017 romans meest verkocht, vertaald en oorspronkelijk

Voor alle titels in deze lijst geldt overigens dat ze over het algemeen wel (in meer of mindere mate) literair waardevol worden geacht, d.w.z. door literaire uitgeverijen gepubliceerd en in de dag- en weekbladen in literaire rubrieken gesignaleerd en besproken – het zijn middle-browboeken. Opvallend is dat het aandeel vertaald minder is dan misschien op grond van de verhoudingen in de eerdere tabellen verwacht mag worden. Alle titels staan in de bovenste helft van de lijst van honderd (minimaal 30.000-40.000 verkochte exemplaren) en kennelijk heeft de Nederlandse kopende lezer een voorkeur voor oorspronkelijke Nederlandstalige romans. Voor de lenende lezer geldt min of meer hetzelfde.

Tabel 5: Top 10 2017 romans meest uitgeleend, vertaald en oorspronkelijk

* Niet in Top 100.

                  Hendrik Groen

In tegenstelling tot de boeken in tabel 4, bevinden de boeken in deze lijst zich juist eerder in de onderste regionen van de lijst of vallen ze er zelfs helemaal buiten. De aantallen zijn in deze categorie overigens sowieso minder spectaculair. Bij de nummer 1 van de Top 100 telt het aantal uitleningen rond de 31.000, beneden de 53 gaat het om minder dan 15.000 uitleningen. Ook hier is het aantal vertaalde titels met 3 in de minderheid, evenveel als in de categorie verkochte boeken.

Hoe verhouden zich deze cijfers nu tot de vertaalstromen in dit genre? Dat is een uiterst moeilijk te beantwoorden vraag, omdat niet zeker is dat voor de berekening van het aantal uitgegeven boeken dat beschikbaar is, bij bijvoorbeeld Franssen, de classificatieschema’s op dezelfde manier zijn toegepast. Franssen heeft gekeken naar wat hij ‘literaire fictie’ noemt, enerzijds een bredere categorie omdat daar bijvoorbeeld ook korte verhalen onder vallen, maar anderzijds juist een minder brede categorie omdat de kwalificatie ‘literair’ een beperking oplevert. Hoe dat ook zij, Franssen komt tot een aandeel van rond de 60% vertaald (voor de periode 1981-2009) in de rubriek literaire fictie (p. 35). Wanneer we aannemen dat dit percentage ook nog voor 2017 geldt en dit stellen tegenover de 30% aanwezigheid in beide bovenstaande tabellen, mogen we voorzichtig concluderen dat in deze rubriek de impact van vertaalde literatuur een stuk lager is dan op grond van de aanwezigheid in de markt verwacht kan worden.

Hoe zit dat met het spannende boek? Franssen onderscheidt de rubriek ‘crime fiction’ (Nederlandse versie ‘spannende fictie’) waar de CPNB met de wat meer generieke term ‘Spanning’ werkt. Franssen constateert dat het aandeel vertaling in het aantal uitgegeven boeken in dit genre van 1981 tot 2003 rond de 90% ligt, maar dat er vanaf dat jaar een scherpe daling plaatsvindt tot aan onder de 80% in 2009. Dat betekent dat het aandeel oorspronkelijke Nederlandstalige spannende boeken in zes jaar verdubbeld is, al vormt het nog steeds een kleine minderheid. Die stijging vormt een bevestiging van de toegenomen aandacht voor het Nederlandse spannende boek en van de toename in het aantal auteurs dat op dat gebied succesvol is. Een confrontatie in dezen tussen de lijsten voor verkochte en uitgeleende boeken levert een buitengewoon interessant beeld op.

Tabel 6: Top 10 2017 ‘Spanning’ meest verkocht, vertaald en oorspronkelijk

Het aandeel vertaald is hier net aan in de meerderheid met zes titels, tegenover de vier oorspronkelijke boeken. De impact van de vertaalde boeken is ook hier dus weer lager dan op grond van de aanwezigheid  verwacht mag worden. De impact telt in deze rubriek wel een stuk zwaarder, gezien het feit dat al deze titels binnen de top 30 vallen en de vier hoogst genoteerde titels ook de eerste vier plaatsen van de Top 100 überhaupt innemen. Samen zijn die vier titels goed voor meer dan 500.000 verkochte exemplaren. Het mag duidelijk zijn voor wat voor soort boeken de Nederlandse kopende lezer het liefst haar portemonnee trekt. Opvallend is dat vrouwelijke auteurs op deze lijst een meerderheid vormen. Alle noteringen voor titels in deze rubriek in de Top 100 komen voor rekening van vrouwen, wat des te opvallender is wanneer je je realiseert dat er onder de winnaars van De Gouden Strop, de jaarlijkse prijs voor het beste oorspronkelijk Nederlandstalige spannende boek, de afgelopen tien jaar maar twee vrouw waren.[7]

Esther Verhoef wint de Gouden Strop

De vrouwelijke dominantie is in de lijst met meest uitgeleende boeken in deze rubriek nog groter. Wanneer we de literaire hermafrodiet Nicci French niet meerekenen, geldt dat acht van de negen auteurs vrouwen zijn en nog Nederlandse bovendien. Het aandeel vertaald blijft hier dus ver achter bij de aanwezigheid van vertalingen in het aanbod, wat alweer een lagere impact oplevert (inmiddels eigenlijk geheel naar verwachting). De impact telt hier iets minder zwaar, omdat alle titels zich weliswaar in de eerste helft van de lijst bevinden, maar wel buiten de top 10 vallen

Tabel 7: Top 10 2017 ‘Spanning’ meest uitgeleend, vertaald en oorspronkelijk

De rubriek ‘Kinder- en jeugdboeken’ is van oudsher ook bekend als een domein waarin vertaling een significante rol speelt, zij het niet in de mate waarin dat bij het spannende boek het geval is. De laatst bekende cijfers dateren van alweer 12 jaar geleden[8] en toonden aan dat ongeveer 40% van de in dit domein uitgegeven boeken vertalingen betrof. De huidige verkoopcijfers zijn hier niet geheel mee in overeenstemming.

Tabel 8: Top 10 2017 ‘Kinder- en jeugdboeken’ meest verkocht, vertaald en oorspronkelijk

Met acht titels zijn de vertalingen hier veruit in de meerderheid, waardoor de impact van vertaling in dit domein het grootst lijkt al wordt die hier ook weer gerelativeerd door de noteringen, die zich grotendeels in de tweede helft van de lijst bevinden. Hier zijn twee opvallende kenmerken te noemen. Op deze lijst is een aantal eversellers te vinden (wat voor beide andere rubrieken niet opgaat): Jip en Janneke uit eigen land en Rupsje Nooitgenoeg van de Amerikaanse auteur Eric Carle (staat al zeven jaar achter elkaar met hetzelfde boek in de Top 100 – dat kan niemand hem in 2017 nazeggen) gelden als regelrechte klassieker, wat in mindere mate opgaat voor Roald Dahls De Griezels. Bovendien zijn vier van de tien titels delen uit een serie, van oudsher een beproefd marketingmiddel in de boekenwereld dat in dit domein extra vaak voorkomt. Hoe populair series zijn mag blijken uit de top 10 van uitgeleende kinderboeken, die uitsluitend uit serie-afleveringen bestaat en dan ook nog eens bíjna uitsluitend uit boeken die onderdeel uitmaken van één serie.

Tabel 9: Top 10 2017 ‘Kinder- en jeugdliteratuur’ meest uitgeleend, vertaald en oorspronkelijk

Nog opvallender is dat alle titels in deze lijst vertalingen zijn en dat ze ook de eerste tien posities op de Top 100 innemen. Het eerste oorspronkelijk Nederlandstalige boek in deze Top 100 (Huidpijn van Saskia Noort) is op de dertiende plaats te vinden, het eerste kinderboek van een Nederlandse auteur (Weerwolvenfeest van Paul van Loon – die dan weer wel met 7 boeken de lijst voor die rubriek domineert) staat op 52. Daarbij komt dat van de 50 hoogst genoteerde titels er 35 vertalingen zijn. Zowel Het leven van een loser als De waanzinnige boomhut… zijn kennelijk onuitputtelijke formules. Al jaren domineren zij de lijst met uitgeleende boeken, aangevuld nog met de reeks Dagboek van een muts van de Amerikaanse auteur Rachel Renée Russell.

In dit domein is de impact van vertalingen dus het grootst, groter dan naar de omvang van de aanwezigheid in de markt verwacht mocht worden en voor de uitgeleende boeken geldt dat nog sterker dan voor de verkochte boeken.

Besluit
Ik wil hier de neiging onderdrukken om uit small data grote conclusies te trekken. Deze analyse overstijgt maar nauwelijks het niveau van de anekdotiek en roept vooral de behoefte naar diepgaandere bestudering op. Ik vind het wel opmerkelijk dat er telkens een behoorlijke discrepantie bestaat tussen de aanwezigheid in het aanbod van vertaalde boeken en het uiteindelijke koop-, leen- en leesgedrag. In onderstaande tabel worden die verhoudingen nog een keer samenvattend in beeld gebracht.

Tabel 10: percentages aandeel vertaald in aanbod en Top 100

Het is echter nog maar de vraag of we impact als een puur kwantitatief begrip zouden moeten opvatten. Betekent de blootstelling aan vertaalde boeken bijvoorbeeld dat er ook een grotere blootstelling aan vreemde culturen plaatsvindt? Dat hangt natuurlijk voor een heel groot deel af van hoe er vertaald is, om maar iets te noemen. En dat is vooral een kwalitatieve vraag, die zich al evenmin heel makkelijk laat beantwoorden.

---------------------

Noten

[1] https://www.kvbboekwerk.nl/

[2] https://www.kvbboekwerk.nl/monitor/markt/monitor-2017-verdieping-verkoopcijfers

[3] https://www.cpnb.nl/campagnes/cpnb-top-100-2016/uitgaven

[4] Franssen, Thomas. 2015. How Books Travel. Translation Flows and Practices of Dutch Acquiring Editors and New York Literary Scouts, 1980-2009. Amsterdam: Dissertatie UvA. Zie ook Franssen, Thomas. 2015a. ‘Vertaalstromen in fictie en poëzie tussen 1981 en 2009’. Filter 22:3. 9-16. (/jaargangen/2015/223/vertaalstromen-in-fictie-en-po%C3%ABzie-tussen-1981-en-2009-9-16-abstract.aspx).

[5] https://www.kvbboekwerk.nl/monitor/markt/monitor-2017-bestsellerisering

[6] http://www.boek.nl/nur

[7] http://www.spannendeboekenweken.nl/de-gouden-strop-en-schaduwprijs/de-gouden-strop/

[8] Koster, Cees. 2005. ‘Laat de boeken tot ons komen’. Filter 12:4. 30-39. /jaargangen/2005/124/laat-de-boeken-tot-ons-komen-30-39.aspx