Dit jaar wordt naast de Filter Vertaalprijs voor het eerst ook de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken uitgereikt. Er zijn in totaal tien boeken genomineerd en veertien vertalers. In aanloop naar de uitreiking op 3 oktober worden alle genomineerden voorgesteld - wie zijn ze? Wat is hen bijgebleven uit het vertaalproces van de genomineerde vertaling?

De verzamelde interviews worden gepubliceerd op de website van het ILFU (Internationaal LiteratuurFestival Utrecht). De Filter Vertaalprijzen worden tijdens het jaarlijks terugkerende literaire festival van ILFU uitgereikt. Meer informatie daarover is hier te vinden.

Deze week de vijfde genomineerde voor de Filter Vertaalprijs: Ria van Hengel voor Beton van Thomas Bernhard (Vleugels).

Deze week het derde en laatste deel van David Cohens drieluik over literair vertalen met studenten Klassieke Talen op het gymnasium (lees de eerdere twee delen hier en hier). Drie vierdeklassers gingen samen met hun leraar aan de slag met Loukianos van Samosata's Ware Verhalen en schreven er een verslag over waar het vertaalplezier vanaf druipt.

Vlnr: Nino, Szymon, Nadir, David in Café Heuvel te Amsterdam.

Dit jaar wordt naast de Filter Vertaalprijs voor het eerst ook de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken uitgereikt. Er zijn in totaal tien boeken genomineerd en veertien vertalers. In aanloop naar de uitreiking op 3 oktober worden alle genomineerden voorgesteld - wie zijn ze? Wat is hen bijgebleven uit het vertaalproces van de genomineerde vertaling?

De verzamelde interviews worden gepubliceerd op de website van het ILFU (Internationaal LiteratuurFestival Utrecht). De Filter Vertaalprijzen worden tijdens het jaarlijks terugkerende literaire festival van ILFU uitgereikt. Meer informatie daarover is hier te vinden.

Deze week de vijfde genomineerde voor de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken: Edward van de Vendel voor zijn vertaling van Gele Kajak van Nina Laden (Boycott).

Wie in de jaren zestig jong was en tv kon en mocht kijken, herinnert zich intro en bijbehorend geroep en gezang ongetwijfeld moeiteloos. Jongeren moeten zich behelpen met YouTube, waar ze dan een bekend gezicht zien, een van de latere James Bonds: Roger Moore, die de moderne mythe van deze kruisridder aimabel lachend belichaamt. We hebben het over Ivanhoe, een figuur die teruggaat op de gelijknamige roman van Walter Scott (1819). Kenner en verzamelaar Jan Gielkens beschreef lang geleden de weg die Ivanhoe in het Nederlands aflegde: vanaf de eerste vertaling uit 1824 tot een bewerking voor de jeugd uit 1994. Zijn rijke en intrigerende Ivanhoe-waaier – met oog voor allerlei bewerkingen, inclusief strips en Illustrated Classics – kan intussen vast met gemak worden uitgebreid. De waaier van 1997 (Filter, jaargang 4) betrof een klein fragment uit hoofdstuk vijf van de lijvige roman waarin een joodse koopman en zijn knappe dochter Rebecca over de tong gaan.

Dit jaar wordt naast de Filter Vertaalprijs voor het eerst ook de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken uitgereikt. Er zijn in totaal tien boeken genomineerd en veertien vertalers. In aanloop naar de uitreiking op 3 oktober worden alle genomineerden voorgesteld - wie zijn ze? Wat is hen bijgebleven uit het vertaalproces van de genomineerde vertaling?

De verzamelde interviews worden gepubliceerd op de website van het ILFU (Internationaal LiteratuurFestival Utrecht). De Filter Vertaalprijzen worden tijdens het jaarlijks terugkerende literaire festival van ILFU uitgereikt. Meer informatie daarover is hier te vinden.

Deze week de vierde genomineerde voor de Filter Vertaalprijs: Jan H. Mysjkin voor De honderd nieuwe nieuwigheden of De Bourgondische Decamerone (1462) (Vleugels).

Foto: Alastair Cook

Robbert-Jan Henkes herinnert zich de onvergetelijk wrede kindergedichten in Der Struwwelpeter van Heinrich Hoffman nog maar al te goed: de langnagelige en warharige hoofdpersoon wordt vanwege die eigenschappen door zijn omgeving met de nek aangekeken. Henkes trok een paar Nederlands(achtige) vertalingen van Der Struwwelpeter (Piet de Smeerpoe(t)s) uit de kast en onderwierp de openingsgedichten aan een nadere closereading, zonder daarbij het Duitse origineel te betrekken. Welke vertaling staat volgens hem het beste op zichzelf?

Dit jaar wordt naast de Filter Vertaalprijs voor het eerst ook de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken uitgereikt. Er zijn in totaal tien boeken genomineerd en veertien vertalers. In aanloop naar de uitreiking op 3 oktober worden alle genomineerden voorgesteld - wie zijn ze? Wat is hen bijgebleven uit het vertaalproces van de genomineerde vertaling?

De verzamelde interviews worden gepubliceerd op de website van het ILFU (Internationaal LiteratuurFestival Utrecht). De Filter Vertaalprijzen worden tijdens het jaarlijks terugkerende literaire festival van ILFU uitgereikt. Meer informatie daarover is hier te vinden.

Deze week de vierde genomineerde voor de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken: Maria Postema voor Ghost van Jason Reynolds (Condor).

Een wel zeer somber vertaalmoment had Arie Pos in de winter van 2011. Heeft hij gelijk als hij schrijft dat zijn voorouders 'allemaal nuttiger werk deden' dan hijzelf omdat ze 'smid, boomkweker, onderwijzer, veeboer of rijwielhersteller waren'? En maakten ze het vertalen niet overbodig, omdat ze 'hun leven lang genoeg hadden' aan één boek, namelijk de Bijbel? Het is nu twaalf jaar later, en het is zomer; is Pos' dochter, die in zijn stuk uit 2011 in de eindexamenklas zat, inmiddels afgestudeerd als arts of medisch specialist - en kan ze de 'hobby' van haar vader, zoals hij suggereert, met gemak subsidiëren? Wie weet wat voor vertaalmogelijkheden dát zou kunnen opleveren!

Dit jaar wordt naast de Filter Vertaalprijs voor het eerst ook de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken uitgereikt. Er zijn in totaal tien boeken genomineerd en veertien vertalers. In aanloop naar de uitreiking op 3 oktober worden alle genomineerden voorgesteld - wie zijn ze? Wat is hen bijgebleven uit het vertaalproces van de genomineerde vertaling?

De verzamelde interviews worden gepubliceerd op de website van het ILFU (Internationaal LiteratuurFestival Utrecht). De Filter Vertaalprijzen worden tijdens het jaarlijks terugkerende literaire festival van ILFU uitgereikt. Meer informatie daarover is hier te vinden.

Deze week de derde genomineerden voor de Filter Vertaalprijs: Harm Damsma & Niek Miedema voor Vermogen van Hernán Díaz (AtlasContact).

In 2021 verschenen er twee bundels vertaalde gedichten van Gerrit Achterberg: een in het Hogelandster Gronings ('Mien moeke is n grijze vrijdagmörn', vert. Fré Schreiber & Hans Werkman) en een in het Frans ('L'ovaire noir de la poésie', vert. Daniel Cunin). Bert de Waart neemt de vertalingen in deze twee bundels grondig onder de loep. Hoe klinkt Achterberg in een andere taal dan het Nederlands?

Dit jaar wordt naast de Filter Vertaalprijs voor het eerst ook de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken uitgereikt. Er zijn in totaal tien boeken genomineerd en veertien vertalers. In aanloop naar de uitreiking op 3 oktober worden alle genomineerden voorgesteld - wie zijn ze? Wat is hen bijgebleven uit het vertaalproces van de genomineerde vertaling?

De verzamelde interviews worden gepubliceerd op de website van het ILFU (Internationaal LiteratuurFestival Utrecht). De Filter Vertaalprijzen worden tijdens het jaarlijks terugkerende literaire festival van ILFU uitgereikt. Meer informatie daarover is hier te vinden.

Deze week de tweede genomineerden voor de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken: Lies Lavrijsen & Els Dumez-Blocken voor Jefferson van Jean-Claude Mourlevat (Lannoo).

Met weer een grote en toch ontroerende tentoonstelling in zijn bloedeigen museum, over de laatste maanden van zijn leven in Auvers-sur-Oise, staat Vincent van Gogh weer volop in de belangstelling. Dat de niet aflatende belangstelling voor zijn leven en werk niet alleen wordt opgewekt door zijn vele schilderijen en talrijke tekeningen, maar ook door zijn brieven is algemeen bekend – niet alleen was hij een man van kleur en licht, hij was ook een man van het woord. De brieven circuleerden in vele talen in vele edities, maar in 2007 werd een grote zesdelige wetenschappelijke editie uitgegeven, in het Nederlands, Frans en Engels. Omdat Van Gogh zelf zowel in het Nederlands als het Frans had geschreven deden zich daarbij allerhande intrigerende vertaalproblemen voor. Saskia van der Lingen nam ze destijds grondig onder de loep, zestien jaar later hebben haar bevindingen hun waarde nog niet verloren.

Vincent van Gogh, Velden bij Auvers-sur-Oise, 1890, olieverf op doek, 50 x 101 cm, Belvedere Museum, Wenen.

Dit jaar wordt naast de Filter Vertaalprijs voor het eerst ook de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken uitgereikt. Er zijn in totaal tien boeken genomineerd en veertien vertalers. In aanloop naar de uitreiking op 3 oktober worden alle genomineerden voorgesteld - wie zijn ze? Wat is hen bijgebleven uit het vertaalproces van de genomineerde vertaling?

De verzamelde interviews worden gepubliceerd op de website van het ILFU (Internationaal LiteratuurFestival Utrecht). De Filter Vertaalprijzen worden tijdens het jaarlijks terugkerende literaire festival van ILFU uitgereikt. Meer informatie daarover is hier te vinden.

Deze week de tweede genomineerden voor de Filter Vertaalprijs: Yond Boeke & Patty Krone voor Geluksvogels van Luigi Pirandello (Van Oorschot).

Recentelijk bezocht Ton Naaijkens Museum Brandhorst in München, waar hij met het werk van kunstenaar Cy Twombly in aanraking kwam. Hij had zich laten inspireren door de gedichten van Ingeborg Bachmann, maar dan wel in de Engelse vertaling, in plaats van het Duitse origineel. Hoe gaat een kunstenaar om met gelezen woorden? En hoe worden die dan omgezet in beelden? Een verkenning van de rozen van Bachmann en Twombly.

Dit jaar wordt naast de Filter Vertaalprijs voor het eerst ook de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken uitgereikt. Er zijn in totaal tien boeken genomineerd en veertien vertalers. In aanloop naar de uitreiking op 3 oktober worden alle genomineerden voorgesteld - wie zijn ze? Wat is hen bijgebleven uit het vertaalproces van de genomineerde vertaling?

De verzamelde interviews worden gepubliceerd op de website van het ILFU (Internationaal LiteratuurFestival Utrecht). De Filter Vertaalprijzen worden tijdens het jaarlijks terugkerende literaire festival van ILFU uitgereikt. Meer informatie daarover is hier te vinden.

Deze week de tweede genomineerde voor de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken: Annelies Jorna voor Ultra Donker en de Wachters van Wildzee van Philip Reeve (Ploegsma).

Wat ze precies bedoelde toen ze in Cervantes & co schreef dat vertalen voor haar een 'levensstijl' was, vraagt een student op een ochtend in april aan Barber van de Pol. Een levensstijl? Had ze dat echt geschreven? De vraag van de student brengt haar enigszins van haar stuk, maar langzaam vormt zich het antwoord. Ja, het is een manier van leven, en de kern ervan is 'terugschrijven'. 'Vertalen houdt in dat je herscheppend terugdenkt op wat zich voordoet. [...] Een boek lezen is één, het gaat er vervolgens om hoe het zich mengt met jouw verstand, gevoel en ervaring. De meest adequate manier om je geestdrift over een boek te uiten, is het te gaan vertalen. Je dringt er al vertalend zo diep als mogelijk in door, versmelt ermee en herschept het met eigen middelen.' 'Ik denk en schrijf terug,' vervolgt Van de Pol, 'ik kan niet anders.'

Dit jaar wordt naast de Filter Vertaalprijs voor het eerst ook de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken uitgereikt. Er zijn in totaal tien boeken genomineerd en veertien vertalers. In aanloop naar de uitreiking op 3 oktober worden alle genomineerden voorgesteld - wie zijn ze? Wat is hen bijgebleven uit het vertaalproces van de genomineerde vertaling?

De verzamelde interviews worden gepubliceerd op de website van het ILFU (Internationaal LiteratuurFestival Utrecht). De Filter Vertaalprijzen worden tijdens het jaarlijks terugkerende literaire festival van ILFU uitgereikt. Meer informatie daarover is hier te vinden.

Deze week de eerste genomineerde voor de Filter Vertaalprijs: Anneke Alderlieste voor Kijken door een sleutelgat van Roger Martin du Gard (De Arbeiderspers).

Een vertaling hoeft niet altijd de overzetting van de ene in de andere taal te zijn – vertaling kan ook over de grenzen van verschillende kunstvormen heen plaatsvinden. Dat toont Winibert Segers aan met zijn stuk over de vertaling van Mondriaans schilderijen naar de jurken van Yves Saint Laurent. En kun je wel betekenis toekennen aan de jurk, of verandert de betekenis ervan als hij gedragen wordt door iemand anders? Een verkenning van de Mondriaanjurken van Yves Saint Laurent, Michel Barnaart van Bergen en Franco Moschino én draagsters Moyra Swan, Muriel, Marge Simpson en Barbie.

Dit jaar wordt naast de Filter Vertaalprijs voor het eerst ook de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken uitgereikt. Er zijn in totaal tien boeken genomineerd en veertien vertalers. In aanloop naar de uitreiking op 3 oktober worden alle genomineerden voorgesteld - wie zijn ze? Wat is hen bijgebleven uit het vertaalproces van de genomineerde vertaling?

De verzamelde interviews worden gepubliceerd op de website van het ILFU (Internationaal LiteratuurFestival Utrecht). De Filter Vertaalprijzen worden tijdens het jaarlijks terugkerende literaire festival van ILFU uitgereikt. Meer informatie daarover is hier te vinden.

Deze week de eerste genomineerden voor de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken: Pieter van der Drift & Manon Smits voor De allergrootste van Davide Morosinotto (Pelckmans).

‘Voor, van en over vrouwen*’ luidt de titel van het laatst verschenen Filternummer (30:2). Een reden te meer om de aandacht nog eens te vestigen op de Argentijnse Victoria Ocampo (1890-1979), een gedreven schrijfster, vertaalster en hoofdredacteur van het toonaangevende literaire tijdschrift Sur. In 2009 schreef Ilse Logie een artikel over deze 'Argentijnse diva'. 

In zijn Lexicon van Gevoelige Woorden gaat Gys-Walt van Egdom in op hedendaagse ontwikkelingen in het taalgebruik. Deze week: het k-woord, oftewel 'kunstmatige intelligentie'.

Vertalen als infotainment: in het jaar 2000, toch al weer een flinke tijd geleden, verscheen in de Volkskrant een interactieve rubriek die ‘Ondertitelaar!’ heette. Dat was twintig afleveringen lang smullen, en waar het een droeve bedoening leek te worden vanwege de al te makkelijk doorvertelde bloopers, wisten Brigit Kooijman en Harrie van der Meulen de lezers te overtuigen van het belang van hun vak. Ze vonden het ‘missiewerk’: ondertitelaars waren ‘hardwerkende, consciëntieuze en deskundige professionals’ die wat meer eer verdienden van hun werk. Dat geldt nog steeds natuurlijk, zeker als je het prachtige verslag herleest dat het tweetal van hun rubriek en de lezersreacties maakte.

Filter 30:2 is verschenen: Voor, van en over vrouwen*. Lees het hele redactioneel, waarin we uiteenzetten wat we met dit nummer beogen, nu vast online of blader door de inhoudsopgave. Voor de overige artikelen verwijzen we u voorlopig naar de papieren Filter.

Annemart Pilon vertaalde recentelijk twee Italiaanse romans (Malacqua van Nicola Pugliese en De dag voordat het geluk kwam van Erri De Luca) die zij zelf aandroeg bij de uitgevers. Ze vertelt welke wegen ze bewandelde voordat het zover was, en welke ambassadeursrol een vertaler kan innemen.

Nominaties bekend voor de Filter Vertaalprijs en de nieuwe Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken

Naast de traditionele Filter Vertaalprijs voor de meest bijzondere vertaling van het jaar wordt er in 2023 voor het eerst een nieuwe, extra prijs gelanceerd, en wel voor vertaalde kinder- en jeugdboeken – met een aparte jury, een geheel eigen statuut en met een prijzengeld van eveneens € 10.000.

In zijn memoires Kommandant in Auschwitz eist Rudolf Höss met een zekere trots een hoofdrol op als historische getuige van de nazikampen en de Endlösung. Anneleen Spiessens gaat in haar bijdrage in op de omstandigheden waarin de getuigenis van de beul tot stand kwam en werd verspreid. Het manuscript werd in 1958 in het Duits gepubliceerd en wordt gekenmerkt door emotieloos en 'schaamteloos zakelijk' taalgebruik. Een jaar later verscheen een Britse vertaling die in 2000 opnieuw op de markt werd gebracht met een voorwoord van Primo Levi. In 1980 verscheen een Nederlandse vertaling van de hand van Willy Wielek-Berg (1919-2004) en in 1992 werden de memoires in een nieuwe Amerikaanse vertaling gepubliceerd. Door de twee Engelse vertalingen (Brits en Amerikaans) met elkaar te vergelijken, werpt Spiessens licht op de vertaling met een 'ironische houding' en de vertaling als een vorm van 'herinneringseducatie'.

In Filter 30:1 verscheen Robbert-Jan Henkes' pamflet tegen de persklaarmakers; hij schreef daarbij nog een kort nawoord, dat vandaag als VertaalVrijdag-stuk verschijnt.

Onno Kosters besprak in Filter 29:4 de twee meest recente vertalingen van The Waste Land, door respectievelijk Paul Claes en Marcel Otten, en besloot die met de zin: ‘Het wordt tijd, kortom, voor een zesde vertaling’ (Kosters 2022, p. 129).

De zoveelste herlezing van het gedicht en (her)bestudering van allerlei teksten eromheen deden hem beseffen wat een onmogelijke opgave het in wezen is: The Waste Land is onvertaalbaar. Maar niets is onvertaalbaar. Het werd tijd, kortom, voor een eigen vertaling. In Filter 30:1 begon Kosters met zijn Nederlandse vertolking van The Waste Land en lichtte daarin specifieke keuzes toe; daarnaast vergeleek en beredeneerde hij relevante, duidelijk ten opzichte van eerdere vertalingen afwijkende keuzes (met name ten opzichte van die van Claes en Otten).

In het nieuwe Webdossier gaat Onno Kosters in etappes verder met zijn hervertaling. Nu online: deel 2 (regel 19-42).

Onlangs verscheen Ilja Leonard Pfeijffers langverwachte – en lang aangekondigde – nieuwe roman Alkibiades, over de gelijknamige Atheense strateeg die oorlog voerde tegen Sparta. Met name de zeer klassiek aandoende stijl van Pfeijffer zorgt voor discussie. Is de huidige lezer (of recensent) nog 'opgewassen' tegen deze stijl, die inderdaad schatplichtig is aan de klassieke geschiedschrijvers? Pfeijffer, zelf als classicus opgeleid, moet zeker in aanraking zijn gekomen met de vertalingen van M.A. Schwartz, die na zijn werkzame leven als docent klassieke talen werken uit de oudheid begon te vertalen. Hij wilde diegenen die niet waren opgegroeid met de klassieke oudheid, maar daar wel interesse in hadden, ook de mogelijkheid bieden kennis te nemen van de rijke gedachtewereld van de klassieken. Hij deed dat door Griekse en Latijnse poëzie in proza te vertalen en koos er soms voor passages achterwege te laten. Meer nog dan hij vertaalde, wilde Schwartz een verhaal vertellen. En juist die 'vereenvoudiging' van de klassieke auteurs kwam hem soms op zure recensies te staan. Een omgekeerde Pfeijffer-casus, zo lijkt het. Lees deze week het portret dat Harm-Jan van Dam schreef over M.A. Schwartz.

Op Salam Europa! (2016), een meertalige roman van Kader Abdolah waarin een negentiende-eeuwse Perzische sjah op 'grand tour' gaat in Europa, valt heel wat aan te merken. Saskia Vandenbussche neemt de anderstalige fragmenten en hun vertalingen onder de loep en vraagt zich af in hoeverre 'dichterlijke vrijheid' kan worden ingeroepen om de vele (ver)taalfouten al dan niet te vergoelijken.

Nadat op 11 mei jongstleden de Martinus Nijhoffprijs feestelijk werd uitgereikt aan Ton Naaijkens, leek ons een lof van de vertaler in het algemeen en in het bijzonder op zijn plaats, zoals de Zuid-Afrikaanse schrijfster Marlene van Niekerk het formuleert. Op een speelse en creatieve manier neemt ze ons mee naar het jaar 4010 en werpt vanuit een interplanetair tijdruimteschip een blik op onze 'kleine zoete planeet' die 'lichtblauw wentelt' in de ruimte. Vanuit dat ruimteschip maak je mee hoe een vertaler met haar schrijver worstelt, met de taal, met elk woord, en met hoeveel plezier er gezamenlijk aan een vertaling wordt gewerkt: 'Vertalen is een arbeid van overdracht maar ook een arbeid van herstel. Vertalen werkt in op talen zoals ecologisch herstel van grote rivieren. Dat betekent herstel van diversiteit.'

In de eerste Vrijdagvertaaldagcolumn van de maand mei vergelijkt Bert de Waart enkele Engelse vertalingen van Gorters gelijknamige gedicht.

Ook over het vieren van een bevrijding hangt de schaduw van datgene waarvan men bevrijd is. Op dagen als vandaag en gisteren is het nog altijd bijna ongepast niet te gedenken, te herdenken, de getuigenissen te ondergaan.
Daarom plaatsen we vandaag een schrijnend en ontroerend verhaal over de vertaling in het Duits van een in het Italiaans geschreven getuigenis die geldt als een van de belangrijkste boeken uit de verwerkingsliteratuur.

Bron: Wikimedia Commons

Vertalen betekent denken over taal. Het kan je gedachten doen afdwalen om op de meest onverwachte plaatsen uit te komen. Soms lijkt de samenhang van zulke gedachtenkronkels en -sprongen ver zoek. Maar toch is die er, ergens, buiten het gareel. De woordenboekbriefjes van haar grootvader voeren Isabelle Bambust langs een pad van (persoonlijke) connotaties dat haar in de (talige) nabijheid van haar jonggestorven grootvader brengt.

PEN Nederland roept vertalers op om lid te worden. In vertaling steekt literatuur landgrenzen over, en daarmee zijn vertalers de aangewezen pleitbezorgers van het vrije woord.

We heffen het glas op onze collega-redacteur Ton Naaijkens, die de Martinus Nijhoff Vertaalprijs 2023 ontving voor zijn rijke vertaaloeuvre én voor zijn niet-aflatende inzet om het vertalen in al zijn aspecten onder de aandacht te brengen.

‘Vertaler, vertaaltheoreticus én vertaalpoliticus. Ton Naaijkens heeft zich gedurende zijn hele carrière, en nog altijd, ingezet om aan vertaling in het cultuurleven en vooral in het hoger onderwijs een plek te geven.’ ‘Ook dit engagement kwam en komt voort uit de overtuiging dat het vertalen een eigen waarde en waardigheid heeft, een fenomeen dat het waard is niet alleen verdedigd, maar ook ontwikkeld te worden’, aldus de jury, bestaande uit Henk Pröpper (voorzitter), Marjoleine de Vos, Stella Linn, Eric Metz, Jan Willem Bos en Henri Bloemen.

In de week dat de zoekgeraakte litho 'Koffiedrinkende oude man' van Vincent van Gogh werd teruggevonden, diepten wij uit het Filterarchief een artikel op over het vertaalproject rond de 'volledige, geïllustreerde en geannoteerde uitgave' uit 2009 van Van Goghs brieven. De vertalingen van die brieven moesten niet interpreterend zijn en niet literair, maar woordelijk - én ze moesten in soepele taal zijn gesteld. Saskia van der Lingen verbaast zich over 'de naïeve ontkenning van het feit dat vertalen per definitie een vorm van interpreteren ís', om maar één ding te noemen, en vraagt zich af hoe de vertalers het er met deze opmerkelijke instructies van af hebben gebracht.

Vincent van Gogh, 'Koffiedrinkende oude man', 1882

Joseph Roth blijft tot de verbeelding spreken. Al meer dan eens verscheen er een  biografie over de veelbewogen levensloop van deze schrijver. Keiron Pim doet zijn duit in het zakje als Roth-biograaf, ook al slaagt hij volgens Madeliene Rietra niet geheel in zijn opzet om te doorgronden wie Joseph Roth werkelijk was.

Begin maart verscheen de langverwachte verzamelbundel met Friedrich Nietzsches gedichten: Dat alles ben ik. Het is een tweetalige uitgave, bovendien door de vertaler voorzien van commentaar. Nietzsche streefde - minstens vanaf zijn jaren als student filologie - naar iets dat voorbij de discursieve taal ligt. Zijn poëzie is daarvan een belangrijke getuigenis. Niet alleen de dithyrambische gedichten van het eind, maar ook de sterk ritmische (en vol met klank-rijmen staande) gedichten van daarvoor laten zien hoe belangrijk muzikaliteit en lichamelijkheid daarbij zijn. Veel van Nietzsches poëzie ontstond in de jaren voordat hij mentaal instortte (in 1889). Ton Naaijkens las de gedichten in de nieuwe vertaling van Ard Posthuma en diens commentaar, en laat in zijn recensie zien wat deze verzamelbundel de moeite waard maakt.

Amanda Gorman is de jongste dichter ooit die haar werk mocht laten horen tijdens het beëdigen van een nieuwe Amerikaanse president. *Noem ons wat we dragen* is haar debuutbundel. In deze bundel, die ook het inaugurele gedicht 'The Hill We Climb' bevat, beschrijft Gorman het verhaal van een verloren tijdperk en transformeert ze collectieve gevoelens van rouw over de pandemie in een boodschap van hoop en kracht. *Noem ons wat we dragen* onderzoekt thema’s als identiteit en geheugen. Eind januari verscheen Gormans debuut in vertaling van Zaïre Krieger. Onno Kosters las de tweetalige uitgave en onderwierp de vertaling aan een kritische blik. Welke keuzes zijn er gemaakt, en hoe komt de inhoudelijk en talig topzware poëzie van Gorman in het Nederlands tot de lezer? Een bespreking.

Onlangs verscheen in twee delen De honderd nieuwe nieuwigheden oftewel De Bourgondische Decamerone bij Uitgeverij Vleugels. Uit het Middelfrans vertaald door Jan H. Mysjkin. Ton Naaijkens volgt het pad dat meerdere 'pikante verhalen' in Nederlandse vertaling aflegden en vraagt zich af hoe die in metoo-tijden gelezen kunnen worden. 

Onlangs verscheen een biografie van Dirk Volkertsz Coornhert (1522-1590) van de hand van Ruben Buys bij uitgeverij Verloren. Behalve filosoof, schrijver, jurist en theoloog was Coornhert ook een baanbrekende vertaler. Ton Naaijkens las het boek met plezier en verbaasde zich over de kwaliteit van Coornherts kunstwerken en gedichten.

‘Het lezen van het alfabet is een kunst,’ schrijft Yoko Tawada. ‘De letters van het alfabet zijn ongrijpbare fantasiedieren. Ze zijn als losse wezens van iedere betekenis ontdaan en zijn daardoor juist onberekenbaar.’ ‘Je mag er niet naar kijken maar moet de letter onmiddellijk in een klank vertalen en het lichaam van de taal laten verdwijnen.’ Een schriftteken is juist een merkwaardige eenheid, die niet uit elkaar kan worden genomen. ‘Het lichaam van het schrift van een ideogram is niet geheimzinnig, het laat zien wat het betekent,’ al wil de auteur daarmee niet zeggen dat ze vat heeft op ideogrammen. Wat betekent dit alles voor het lezen, voor het schrijven, voor het vertalen van verschillende talen, of liever, van verschillende schriften?

Het zal ook eens niet: je doorzoekt het Filter-archief op “Oekraïne” en komt niet uit bij een Oekraïens, maar bij een Amerikaans boek. Wel een boek dat, tamelijk lang geleden alweer, indruk maakte, en waarin inderdaad een belangrijke rol is weggelegd voor een jonge, ambitieuze Oekraïense tolk genaamd Alex, wiens net-niet perfecte Engels allerhande komische spraakverwarringen teweegbrengt. Het gaat om Alles is verlicht, de debuutroman van Jonathan Safran Foer. Stine Jensen nomineerde het boek bijna twintig jaar geleden als een van de meest opmerkelijke vertalingen van het vertaaljaar 2002. De humor blijft in de vertaling van Peter Abelsen volledig overeind, schrijft Jensen, en juist die is cruciaal in een zoektocht naar een inktzwart verleden. Ook Alex merkt dat haarfijn op: ‘Het is de enige ware manier om een treurig verhaal te vertellen.’

Ton Naaijkens bezoekt de Documenta in Kassel, gecureerd door het Indonesische kunstcollectief ruangrupa. Het barst er van collectieven, egoloze kunst en een wereldwijd activisme waar je als westerling nederig van wordt. Begrippen als nongkrong en lumbung nemen een centrale plaats in, en ook vertaling blijkt een sleutelwoord.

Al ruim vijftig jaar is de geliefde televisieserie Tatort op zondagavond vaste prik in menig huiskamer en café, zowel in als buiten Duitsland. Door de jaren heen raakt Wil Boesten gehecht aan de ondertiteling voor doven en slechthorenden. De pixelige lettertjes onder in beeld blijken een schat aan informatie te bevatten over de Duitse taal.

In de meeste dag- en weekbladkritieken over literatuur in vertaling wordt vertaling buiten beeld gehouden. In een vertaalkritiek uit 2001 gaat Theo Hermans op zoek naar de vertalersstem en deconstrueert hij de illusie van equivalentie tussen bron- en doeltekst waarin de meeste critici van vertalingen nog rotsvast geloven. Met zijn schizofrene manier van lezen brengt hij vertaalaspecten in een Nederlandse vertaling van een boek van Salman Rushdie onder onze aandacht, zonder schoolmeesterachtigheid.

Zo’n tien minuten nadat Lette de drukproef van haar vertaling Meisje, vrouw, anders naar de uitgever had gestuurd, kreeg ze een mail van ene Tia met de vraag hoe ze het singular they (en their en them) in hoofdstuk 4 ‘Megan/Morgan’ had vertaald. Opnieuw zo’n tien minuten later gaf Lette in haar antwoord aan dat dit inderdaad flink wat voeten in de aarde had gehad. Het Nederlands heeft namelijk vooralsnog geen standaard non-binair voornaamwoord (‘nbvnw’), maar gelukkig wel meerdere mogelijkheden, zo bleek na onderzoek in het veld. Samen besloten Lette en Tia te onderzoeken wat nou de verschillen in leeservaring zijn tussen deze opties, om zo te komen tot handvatten voor vertalers in de toekomst. Een verslag van dit avontuur vind je in dit artikel.

Het is 2022 en geen Baudelairejaar meer – dat was vorig jaar, toen het tweehonderdste geboortejaar van deze Franse dichter (1821-1867) werd gevierd en er aardig wat publiciteit rond hem was, althans, in de desbetreffende kringen en media. Er verschenen ook twee spleens in prachtige uitgaven. De opvallendste is een posthume vertaling van Hafid Bouazza (1970-2021), niet alleen vanwege de titel – Parijse walging – of het bijzondere beeldende werk dat Marlene Dumas toevoegde, maar ook vanwege de uiterst aparte vertaalstijl die hier ingezet werd. Ton Naaijkens schreef daar eerder over in Filter en vergelijkt hem in een recensie met die van de andere spleenvertaler, Jacob Groot.

Van stijlzonde tot geliefd stijlkenmerk: herhaling is in taal alom aanwezig, maar hoe er tegen herhaling in literaire teksten wordt aangekeken verschilt nogal per taal, cultuur, tijd en persoon. Wat moet, of dóét, een vertaler ermee? Vier auteurs belichten het verschijnsel in een aantal heel verschillende vertalingen in en uit het Nederlands. Zij gaan onder andere in op werk van Gerard Reve, Italo Calvino en Gerbrand Bakker, op Kader Abdolahs vertolking van de Koran en op de vierentwintig uur durende perfomance Mount Olympus van Jan Fabre en Jeroen Olyslaegers. Filter presenteert deze bijdragen in een splinternieuw dossier: ‘Vertalen en herhalen’.

Wat kan technologie anno 2021 betekenen voor het literair vertalen én voor de vertaalwetenschap? In een gloednieuw en vuistdik Webfilterdossier, samengesteld door Joke Daems en Gys-Walt van Egdom, worden uiteenlopende nieuwe mogelijkheden kritisch tegen het licht gehouden. Met bijdragen van Jack McMartin, Luc van Doorslaer, Haidee Kotze, Gys-Walt van Egdom, Joke Daems, Winibert Segers, Henri Bloemen, Onno Kosters, Margot Fonteyne, Rebecca Webster, Lisa Horenberg, Chris Bakker, Pauline de Bok en Theo van der Ster.