Vertalers houden zich over het algemeen op in een wereld van nuances. Maar als de tekst die je vertaalt een onderwerp heeft dat zo beladen is als Israël en Palestina, ontkom je er als vertaler dan wel aan om stelling te nemen in een verhit publiek debat? En kan een slordige vertaling ook moreel verwerpelijk zijn? De gerenommeerde vertaler van Jiddische en Hebreeuwse literatuur Ruben Verhasselt, onder andere de vaste vertaler van Erasmusprijswinnaar David Grossman, boog zich in 2007 in Filter over de vertaling van een drietal essays van de Israëlische auteur Abraham Yehoshua (1936-2022) en kwam tot een vernietigende conclusie. In een week waarin de grootste demonstratie in ruim twintig jaar door de regering werd genegeerd en weggezet, leest zijn kritiek als een klein, genuanceerd protest, dat laat zien hoe onachtzaamheid en het verdraaien van de feiten in elkaars verlengde liggen. 

Abraham Yehoshua

De Filtervertaalprijs voor kinder- en jeugdliteratuur bracht hen bij elkaar, maar toen ze na twee jaar vol juryvergaderingen nog niet uitgepraat bleken te zijn besloten Anne van Buul, Daan Stoffelsen en Eva Wissenburg om een podcast te gaan maken. Van Hogwarts naar Zweinstein was geboren. Toen de drie ontdekten dat ze allemaal een speciale band hadden met Kuifje was het onderwerp van de eerste aflevering snel gekozen - en uit die eerste aflevering volgde ook nog een column van Daan over de Jans(s)ens en hun versprekingen. Vandaag verschijnen de column én de eerste aflevering van de podcast online. De podcast, waarvan de afleveringen op onregelmatige basis zullen uitkomen, is te vinden  op Soundcloud, Spotify of de podcastapp van je voorkeur.

9 mei: de dag van Europa en dus een mooie dag om het over Claudio Magris te hebben, of meer precies over zijn vertaalopvattingen, die zich kenmerken door 'de bewustwording van – en de constante wisselwerking tussen – het eigene en het vreemde', schrijft Tom de Keyzer in 2009 voor Filter. Zelf verwoordt Magris het in Keyzers artikel zo: ‘Een vertaler moet een reiziger zijn die er prat op gaat zich met inlevingsvermogen aan te passen aan de gewoonten van een ander volk, zich diens taalgebruik eigen te maken, diens mentaliteit te delen en open te staan voor diens gebruiken’. Zijn eigen vertalers drukte hij op het hart om 'het vreemde' niet uit te wissen, want daarmee zou je juist de kracht om zeep kunnen helpen. Voorwaar een wijze les voor ons Europeanen.

Als de lente komt stuurt Philip Larkin ons altijd weer vanuit zijn graf het gedicht ‘The Trees’, het laat nooit af te boeien, bewonderenswaardig te zijn. Cees Koster deed de belofte aan zichzelf gestand om nu eens een keer op tijd, voor het gedicht zijn jaarlijkse actualiteit verliest, dat stuk te schrijven waarin de vier bekende vertalingen ervan tegen het nu weer overvloedig voorhanden licht te houden. Dat bleek geen straf.

Afgelopen vrijdag waren de Vlaamse schrijfster Lize Spit en haar Franse vertaalster Emmanuelle Tardif te gast aan de universiteit van Luik. Tijdens een openhartig gesprek gunden ze het publiek een inkijkje in de manier waarop ze tijdens het vertaalproces met elkaar in contact staan en daarbij gaf de auteur ruimhartig toe dat ze de A4’tjes vragen van haar vertaalster ten zeerste op prijs stelt. Niet alleen vormt de pertinentie van de vragen een geruststelling, ook leidden sommige opmerkingen van de aandachtigste der lezers tot correcties in de originele tekst en merkte Lize Spit op dat de vragen van de vertaalster haar uitdaagden om opnieuw, anders, dieper over haar oorspronkelijke tekst na te denken. Emmanuelle Tardif toonde zich op haar beurt erg dankbaar voor een auteur die zich zo genereus opstelt, samen wil nadenken zonder zich op te dringen. Een dergelijke houding is niet vanzelfsprekend. Vertalers die vragen stellen wekken soms net achterdocht op, of zelfs irritatie. Het essay ‘Het haar van de Maagd Maria of hoe het voelt om vertaald te worden’ van de Britse auteur Lawrence Norfolk getuigt van een eerder ambivalente houding ten opzichte van de vertalers van zijn werk. Het liefst van al zou hij een perfect onvertaalbaar boek schrijven dat zo goed is dat ijverige lezers vanuit de hele wereld de oorspronkelijke taal waarin het boek geschreven is zouden gaan bestuderen, met als enige doel dat wonderboek te lezen. Als Engelstalig schrijver is dat misschien niet zo’n onbereikbaar droombeeld? Zou de verschillende houding van de Vlaamse Spit en de Britse Norfolk iets te maken hebben met de respectievelijke brontalen van de schrijvers? Of moet de oorzaak van een al dan niet grotere capaciteit tot zelfrelativering elders gezocht worden?

Op zaterdag 12 april j.l., een prachtige lentedag, werd de gloednieuwe en prachtig vormgegeven Filter ten doop gehouden in De Vereeniging te Utrecht. Samen met de Vertalersvakschool, een nieuwe romance. De dag was druk bezocht, misschien ook vanwege de omineuze naam van de bijeenkomst: De laatste vertaler. Ton Naaijkens leidde in en probeerde in éen moeite door uit te leggen dat we ondanks alles een prachtig vertaaljaar hebben beleefd.

In december is het 250 jaar geleden dat Jane Austen werd geboren, maar iedereen mag rustig het hele jaar nemen om dat te herdenken en te vieren. Wil wil kan naar een speciale Jane Austen High Tea gaan, zich alvast opgeven voor een Jane Austen Regency dansworkshop, met een pot thee, een doos tissues en een van haar romans bij de hand wachten op de tiendelige Netflixserie van Pride and Prejudice, of alvast een van de vele, vele films kijken, een reis boeken naar Chawton voor een bezoek aan Jane Austens huis… Maar wat nu al kan is het artikel (her)lezen dat Saskia van der Lingen in 2007 in Filter publiceerde over de vertaling van aanspreekvormen in Jane Austens hyperironische roman  Emma.

Jeske van der Velden werd getroffen door de recent verschenen vertaling door Astrid Huisman van Slow Days, Fast Company. The World, the Flesh and L.A. van de Amerikaans schrijfster en socialite Eve Babitz en schoof al haar werk opzij om daarvan te kunnen getuigen. Hierbij het sprankelende resultaat.

Wij zijn niet de enigen die met smart op de echte lente en de liefde wachten – dat deden ze al in de eerste eeuwen van onze jaartelling. En sommigen hieven daarover spontaan een lied aan. Wie dat deed in het geval van het Lentelied van Venus (het befaamde Pervigilium Veneris) is onbekend. Dat maakt het lied natuurlijk des te eeuwiger en onsterfelijker. Het werd ettelijke keren vertaald. Morgen mint, wie nimmer minde – wie bemind heeft morgen mint! luidt een van de vrolijke regels. Harm-Jan van Dam noemde hem bezwerend en hield een aantal lenteliedversies opgetogen tegen het licht.

Christiane Kuby las in de rubriek 'Dagboek' van de Volkskrant een vertaling van een fragment uit Von den Nazis trennt mich eine Welt, van Hermann Stresau. Ze raakte de weg kwijt in het raakvlak van haar talen, het Nederlands en Duits, en deed navraag. Hieronder het verslag van de ontwarring en het taal- en vertaalplezier dat daar het gevolg van was.

Op 8, 9, 10 en 11 december 2023 stond in Nantes tijdens de ‘Rencontres Littéraires’ de Nederlandstalige literatuur volop in de schijnwerpers. Schrijvers als Stefan Hertmans, Lieve Joris, Geert Mak, David Van Reybrouck, Lize Spit, Marente de Moor en vele anderen werden in het Frans geïnterviewd (voor auteurs die het Frans onvoldoende machtig waren was er een tolk), acteurs lazen begeleid door piano, cello, of viool ritmisch voor uit Franse vertalingen van het werk van de betrokken auteurs, terwijl op de muur achter hen covers werden geprojecteerd van de Franse vertalingen. Op geen enkel moment werden de vertalers van de werken genoemd, laat staan bedankt, laat staan in het zonnetje gezet. De situatie doet denken aan wat Theo Hermans 24 jaar eerder meemaakte, in 1999, tijdens een uitgebreide voorstelling van de Nederlandstalige literatuur in Engelse vertaling in Londen. Helaas komt het nog vaak voor dat het noemen van vertalers een taboe is bij openbare optredens van auteurs die voorlezen uit hun vertaalde werk alsof het om het origineel gaat. De verbolgenheid van Theo Hermans is nog steeds actueel.

Het voorjaar nadert – en daarmee ook het verlangen naar zon, zee en strand. En ook dan kun je gewoon werken. In 2024 startte Ton Naaijkens het project Walk on the mild side, waarin hij op zoek gaat naar actuele, levendige Duitse gedichten. Zie de website van Terras voor de eerste drie delen (tijdschriftterras.nl). Hij belandde vorige zomer nota bene op een Grieks eiland en zie: ook daar Duitse poëzie.

© WikiCommons

Onlangs verscheen bij Querido Facto Vleugelman, de biografie door Gé Vaartjes van Godfried Bomans, schrijver, causeur en BN-er avant la lettre. Hoewel Vaartjes een kleine voldoende scoort op de Filter-test voor biografieën, er is enige aandacht voor vertaling, valt er altijd toch nog meer te vertellen. Tim Strating en Cees Koster doen dat in een vertalersportret.

In dit nieuwe jaar zijn de uitgevers van vertaalde boeken intussen druk aan het inzenden. En ook de nieuwe jury’s van de Filter Vertaalprijzen popelen om aan de slag te gaan. Dankzij de GAU (Groep Algemene Uitgevers) en de CNPB – en in nauwe samenwerking met het ILFU (Internationaal Literatuur Festival Utrecht) – zullen de Filter Vertaalprijzen 2025 ook dit jaar door Stichting Filter worden uitgereikt tijdens het ILFU festival (eind sept begin okt 2025).

De nieuwe juryleden van de reguliere prijs 2025 zijn: Hamide Doğan (dichter, vertaler Turks), Arjwan al Fayle (arabist, beleidsmedewerker), Molly van Gelder (vertaler Engels), Rokus Hofstede (vertaler Frans, laureaat van de FVP 2024), Ton Naaijkens (vertaler Duits, namens Stichting Filter).

De juryleden van de prijs voor vertaalde kinder- en jeugdboeken 2025 zijn: Suzanne van der Beek (onderzoeker jeugdliteratuur), Dorothé Cras (eigenaar kinderboekwinkel), Raila Fatehmahomed (adviseur leesbevordering), Maria Postema (vertaler, laureaat van de FVP voor kinder- en jeugdboeken 2024) en Lette Vos (vertaler Engels).

Robbert-Jan Henkes vraagt zich af hoe de titel te vertalen van Infinite Jest van David Foster Wallace. Hoe vertaal je een titel die tegelijk een citaat is uit een van de bekendste toneelstukken aller tijden? Volstaat het te rade te gaan bij de toneelvertalers? Of valt er inspiratie te halen uit een sketch van Monty Python?

In 2010 signaleert Klaus Kaindl, hier vertaald door Inge van Balgooij, dat er steeds meer literaire werken verschijnen waarin vertalers als personage een rol spelen. Het lijkt erop dat vertalers 'een perfect projectiescherm bieden voor sociale en culturele gevoelens en situaties die geassocieerd worden met de geglobaliseerde wereld.' Wanneer grenzen verdwijnen ontstaat er 'een blijvende behoefte aan vertalingen', schrijft Kaindl en hij laat Homi Bhabha daaraan toevoegen dat er in een wereld zonder grenzen een 'constante interactie van waarden, ideologieën, paradigmata en dergelijke plaatsvindt tussen culturele contexten'. Dat klinkt mooi, maar de vertalende personages uit Kaindls onderzoek komen er over het algemeen niet goed vanaf en Kaindl hoopt dan ook dat toekomstig vergelijkbaar onderzoek tot andere conclusies komt. 'Dat zou niet alleen een teken zijn van een veranderd beeld van vertalers en tolken in literatuur, maar ook van een positieve perceptie van de ontwikkeling van de wereld,' zegt hij. De lezer van vandaag de dag helpt hem hopen, maar vreest eerder het tegendeel. 

Vandaag duiken we, om in kerstsferen te blijven, in de onlangs verschenen De kerstavonturen van Ebenezer Scrooge (Hoogland & Van Klaveren). Diederik van Vleuten vertaalde en bewerkte de klassieker van Charles Dickens, en tal van Nederlandse illustratoren droegen bij aan de uitgave. Cees Koster grasduinde met plezier in het werk en vond daarin een aantal zaken opvallend. 

Onlangs verscheen bij Green Integer het vierde en laatste deel van Luceberts verzamelde gedichten, in de Engelse vertaling van Diane Butterman. Ton Naaijkens las het en zag hoe integer Butterman Lucebert vertaalde – en zag zijn werk als voor het eerst, door de ogen van de Engelse lezer.

Onlangs bezocht Ton Naaijkens de presentatie van Henri Jacobs' kunstboek New Surface Research. De zogenaamde 'vlechtsels' van deze kunstenaar, waarbij hij bestaande kunstwerken 'vervlecht' tot nieuwe maaksels, zorgden ervoor dat hij anders ging kijken naar de verhouding tussen origineel en herinterpretatie, naar brontekst en vertaling. Waar komt het verlangen naar de bron vandaan? Wil de vertaler niet net zo goed als Jacobs iets nieuws scheppen en voorbijgaan aan de bron? Een overpeinzing.

Jaren geleden vluchtte Kader Abdolah uit Iran. Zijn hele oeuvre kun je zien als één grote poging om de geschiedenis en literatuur van zijn verloren vaderland te behouden en over te brengen. Nu Abdolah ouder wordt, wordt het tijd de cultuur door te geven aan de volgende generatie. Hij en zijn vrouw Soheila Sanati leren hun kleinkinderen Farsi en Soheila is bezig alle in het Nederlands geschreven boeken naar het Farsi te vertalen. Abdolah schrijft over Iran, maar niet meer in het Perzisch – hij is nu buitenlandse literatuur. Over buitenlandse literatuur in Perzië schreven Abdolah en Sanati bijna 20 jaar geleden al in Filter.

Soms voelt het alsof je als Vlaamse vertaler niet enkel uit een vreemde taal vertaalt, maar alsof je daarna je vertaling nog eens moet vertalen naar Noord-Nederlands. Els Thant vertelt over de 'Nederlandse grasmaaier' waarmee ze nog door haar teksten gaat, en de ergernis waarmee dat soms gepaard gaat. Een klein pleidooi voor Vlaamse taalverrijking.

Gisteren was het op de dag af honderd jaar geleden dat Thoman Manns meesterwerk Der Zauberberg in Duitsland (de Weimarrepubliek) het licht zag. Dit monument van een boek heeft in de Nederlandse vertaalgeschiedenis zelf nog weer drie monumenten gebaard. In 1927 verscheen bij de Amsterdamse uitgever Van Holkema & Warendorf van de hand van C.J.E. Dinaux De Tooverberg. In 1975 verscheen, ter gelegenheid van  de honderdste geboortedag van de schrijver, een nieuwe vertaling door Pé Hawinkels in een uitgave van De Arbeiderspers, De Toverberg. Deze legendarische, en alom bewonderde en verguisde, vertaling kreeg in 2012 onder de zelfde titel en bij dezelfde uitgever een door Hans Driessen vertaalde opvolger, die nu weer in een speciale jubileumeditie is uitgebracht. Ton Naaijkens nam in 2012 de gelegenheid te baat om de beide laatstgenoemde vertalingen met elkaar te vergelijken in wat je gerust een voorbeeldig meesterstuk van Filterse vertaalkritiek mag noemen.

We zijn geneigd in vertalingen op zoek te gaan naar het schone: we discrimineren vertalingen op esthetische gronden en kijken maar weinig om naar lelijke vertalingen. Maar wat nou als we lelijkheid niet langer zien als vergissing, tekortkoming of exces? Gys-Walt van Egdom breekt een lans voor het l-woord.

Jorge Luis Borges geloofde niet dat vertalers per definitie verraders zijn. 'Gedachten of pseudogedachten in de vorm van een woordspeling lijken voorgevormd en als het ware aanbevolen door de taal,' schrijft hij. Mede daardoor is het idee van traduttore traditore zo wijdverbreid geraakt; uit rechtstreekse waarneming komt de uitspraak doorgaans niet voort. Toch zag Borges heus de vele valkuilen wel waar een vertaler in zou kunnen trappen. 'Bij literaire omzettingen van klassieke werken wordt ons de smaak van de verte beloofd, de reis op je stoel door de tijd en door de ruimte, de aankleding van verre bestemmingen: een belofte die doorgaans blijft steken in het voorwoord.' Hoe je volgens Borges dán zou moeten vertalen? Twee mogelijkheden noemt hij, maar of hij daarmee antwoord geeft...?

Ton Naaijkens las het recent verschenen Wie is er bang voor de vertaler? van Francis Mus (Letterwerk, 2024). Of mensen daadwerkelijk bang zijn voor vertalers, en wie die mensen dan zijn, zegt het essay niet. Veeleer gaat het over het feit dat vertalen zich aan het zicht van veel mensen onttrekt. Maar is zichtbaarheid de enige wenselijke weg naar erkenning? Een bespreking en overpeinzing ineen.

Tegenwoordig zijn de misdaadromans en thrillers niet meer weg te denken uit onze boekenkasten: zeker rond oktober vliegt het bloed en geweld ons om de oren. Hoe anders was dat in het Italië van de jaren twintig en dertig: het land kende geen traditie in het genre en keek voor misdaadfictie naar het buitenland. Italiaanse misdaadvertalers hadden echter niet enkel de taak een werk kloppend te vertalen, maar ook om het in lijn te brengen met de regels van de dictatuur. Zelfmoord? Een no go. Slechteriken van Italiaanse komaf? Onmogelijk. Sarah Bonciarelli schreef in 2016 voor Filter een artikel over de censuur die werd toegepast op thrillervertalingen onder het fascistisch regime. Agatha Christie’s Poirot werd een rechtgeaarde Italiaan zonder enige Franse tussenwerpingen, en van de titel Murder on the Orient Express bleef enkel Orient Express over…

Namen vormen een bijzonder vertaalprobleem. Vertaler Marcel Otten staat erom bekend dat hij IJslandse namen vaak in het Nederlands overzet. Maar werkt dat ook? Laura Molenaar onderzoekt Ottens strategieën in zijn vertaling van een roman van Halldór Laxness.

 
Keflavík of Drijfhoutbaai?
© Jeremy Bishop

Op 10 oktober werd de Nobelprijs voor literatuur toegekend aan de Koreaanse auteur Han Kang, die in 2016 samen met vertaler Deborah Smith de National Booker Prize won. Twee van Kangs romans werden daarna via een tussentaal (het Engels) door Monique Eggermond in het Nederlands vertaald en een derde door Marijke Versluys. Slechts één werk, de roman Ik zeg geen vaarwel (2023), werd tot nog toe rechtstreeks uit het Koreaans vertaald door Mattho Mandersloot. In zijn bijdrage voor het nummer over Jonge vertalers van december 2021 vertelt hij waarom hij graag vertaler uit het Koreaans wilde worden en welke weg hij aflegde. Hij beschrijft hoe ‘aspirant-vertalers de sterren van de hemel vertalen, maar pas na jarenlang zwoegen uit het ravijn des doods klauteren’. Lees hoe deze jonge vertaler gepassioneerd doorzette, nog niet wetend dat hij een toekomstige Nobelprijswinnares zou gaan vertalen.

Het voornemen van uitgeversgroep VKB om door AI vertaalde boeken bij wijze van marketingexperiment als e-books op de Engelstalige markt aan te bieden, heeft de afgelopen week veel stof doen opwaaien. Zijn de reacties van degenen die huiverig staan tegenover AI ‘overtrokken’? Of illustreert VKB’s keuze eens te meer het onbegrip over wat vertalen als creatief proces inhoudt?

Vertalers worden vaak vergeten. Met initiatieven als de Europese Literatuurprijs, de Filtervertaalprijs of #Roemdevertaler wil men hier tegenin gaan, vooral wat betreft de huidige generatie actieve vertalers. In vroegere tijden waren vertalers soms nog veel onzichtbaarder dan nu, terwijl ze ook toen al vaak een interessante, zelfs cruciale rol speelden in het (inter)nationale literaire veld. Door een decennialang, soms zelfs eeuwenlang gebrek aan aandacht voor literaire vertalers is veel informatie over hen onherroepelijk verloren gegaan. Toch worden er ook pogingen gedaan die lang vergeten vertalers terug in herinnering te brengen en de plaats toe te kennen die ze verdienen als belangrijke bemiddelaars tussen talen en culturen. Al in 2007 ondernam Filter een poging om dit te doen voor vertalers uit de negentiende eeuw.

Uitmuntend, geweldig, wonderschoon – de jury’s van de twee Filter Vertaalprijzen 2024 kwamen woorden tekort om de loftrompet te steken over alle tien genomineerde vertalingen van het afgelopen jaar. De genomineerden maakten allemaal zo’n goede vertaling dat de jury’s oprecht gelukkig werden van het lezen ervan. Toch moest er gekozen worden: één vertaald werk voor volwassenen en één vertaald kinderboek sprongen eruit voor de jury. De Filter Vertaalprijzen 2024 gaan dit jaar naar Rokus Hofstede, voor zijn vertaling Schoonheid op aarde van Charles Ferdinand Ramuz (Uitgeverij van Oorschot), en naar Maria Postema, voor haar vertaling Julia en de haai van Kiran Millwood Hargrave (Uitgeverij Ploegsma).

Van harte proficiat aan de vertalers!

Met zachte drang werd Ton Naaijkens op het spoor gezet van dadaïst Hugo Ball. Hij las/beluisterde de vertaling van Balls Flametti oder vom Dandysmus der Armen, een vertaling die met uitzonderlijk veel liefde, toewijding en artistieke zorg is omgeven. Een beminde vertaling is het, een gekoesterde. Werd elke vertaling maar zo omarmd. ‘Five years: it took five years and it was worth it!’ laat de vertaalster op een bijgevoegde boekenlegger weten.

Alles is groen dit jaar in Filter, en als klap op de vuurpijl verschijnt er in de herfst een groen nummer. Bestaat er zoiets als natuurvertalen en kun je eigenlijk ‘groen’ vertalen? Kun je natuurvriendelijk, besparend, verantwoord en duurzaam werken? En dan is er ook nog de enorme opkomst van boeken over natuur, vertaald en wel, variërend van zwammen en schimmels tot algen, koralen en andere curieuze diepzeewezens. Een schare van groene auteurs gaat op zoek naar de juiste namen in de verschillende betrokken talen.

In de loop der tijd hebben er best veel verontrustende zinnen in Filter gestaan. Deze bijvoorbeeld: ‘Met behulp van dezelfde dissector licht hij nu de hele losse klep van de schedel, een grote plak bot als een stuk kokosnoot, en legt die in het bekken bij de andere stukjes. De klont ligt open en bloot en is zo donkerrood dat hij bijna zwart is, met de dikte van net gestolde jam.’ De zinnen werden uit een roman van Ian McEwan gelicht, vertaald door Rien Verhoef: Zaterdag (2005). Caroline Meijer besprak de vertaling op een intrigerende manier. Ja, Verhoef, echt een van onze beste vertalers uit het Engels, had een arts in opleiding, een squasher en een componist moeten raadplegen om alle vaktaal te achterhalen. Dat een ‘pineal’ een ‘pijnappelklier’ is en ‘spraakgebied’ de term is voor een ‘eloquent region’ valt gewoon te achterhalen, maar ‘veel moeilijker is [het] om te weten te komen hoe dit soort termen door artsen worden gebezigd’. Volgens Caroline Meijer is een analyse van deze vertaling gouden materiaal voor een hoogwaardige masterclass – een groot compliment voor deze vertaler. Lees haar bespreking en tijg aan het werk.

Wat kan technologie anno 2021 betekenen voor het literair vertalen én voor de vertaalwetenschap? In een gloednieuw en vuistdik Webfilterdossier, samengesteld door Joke Daems en Gys-Walt van Egdom, worden uiteenlopende nieuwe mogelijkheden kritisch tegen het licht gehouden. Met bijdragen van Jack McMartin, Luc van Doorslaer, Haidee Kotze, Gys-Walt van Egdom, Joke Daems, Winibert Segers, Henri Bloemen, Onno Kosters, Margot Fonteyne, Rebecca Webster, Lisa Horenberg, Chris Bakker, Pauline de Bok en Theo van der Ster.