Uitmuntend, geweldig, wonderschoon – de jury’s van de twee Filter Vertaalprijzen 2024 kwamen woorden tekort om de loftrompet te steken over alle tien genomineerde vertalingen van het afgelopen jaar. De genomineerden maakten allemaal zo’n goede vertaling dat de jury’s oprecht gelukkig werden van het lezen ervan. Toch moest er gekozen worden: één vertaald werk voor volwassenen en één vertaald kinderboek sprongen eruit voor de jury. De Filter Vertaalprijzen 2024 gaan dit jaar naar Rokus Hofstede, voor zijn vertaling Schoonheid op aarde van Charles Ferdinand Ramuz (Uitgeverij van Oorschot), en naar Maria Postema, voor haar vertaling Julia en de haai van Kiran Millwood Hargrave (Uitgeverij Ploegsma).

Van harte proficiat aan de vertalers!

Met zachte drang werd Ton Naaijkens op het spoor gezet van dadaïst Hugo Ball. Hij las/beluisterde de vertaling van Balls Flametti oder vom Dandysmus der Armen, een vertaling die met uitzonderlijk veel liefde, toewijding en artistieke zorg is omgeven. Een beminde vertaling is het, een gekoesterde. Werd elke vertaling maar zo omarmd. ‘Five years: it took five years and it was worth it!’ laat de vertaalster op een bijgevoegde boekenlegger weten.

Alles is groen dit jaar in Filter, en als klap op de vuurpijl verschijnt er in de herfst een groen nummer. Bestaat er zoiets als natuurvertalen en kun je eigenlijk ‘groen’ vertalen? Kun je natuurvriendelijk, besparend, verantwoord en duurzaam werken? En dan is er ook nog de enorme opkomst van boeken over natuur, vertaald en wel, variërend van zwammen en schimmels tot algen, koralen en andere curieuze diepzeewezens. Een schare van groene auteurs gaat op zoek naar de juiste namen in de verschillende betrokken talen.

In de loop der tijd hebben er best veel verontrustende zinnen in Filter gestaan. Deze bijvoorbeeld: ‘Met behulp van dezelfde dissector licht hij nu de hele losse klep van de schedel, een grote plak bot als een stuk kokosnoot, en legt die in het bekken bij de andere stukjes. De klont ligt open en bloot en is zo donkerrood dat hij bijna zwart is, met de dikte van net gestolde jam.’ De zinnen werden uit een roman van Ian McEwan gelicht, vertaald door Rien Verhoef: Zaterdag (2005). Caroline Meijer besprak de vertaling op een intrigerende manier. Ja, Verhoef, echt een van onze beste vertalers uit het Engels, had een arts in opleiding, een squasher en een componist moeten raadplegen om alle vaktaal te achterhalen. Dat een ‘pineal’ een ‘pijnappelklier’ is en ‘spraakgebied’ de term is voor een ‘eloquent region’ valt gewoon te achterhalen, maar ‘veel moeilijker is [het] om te weten te komen hoe dit soort termen door artsen worden gebezigd’. Volgens Caroline Meijer is een analyse van deze vertaling gouden materiaal voor een hoogwaardige masterclass – een groot compliment voor deze vertaler. Lees haar bespreking en tijg aan het werk.

Maria Vlaar is op stap als ambassadeur van de Nederlandse cultuur. Maar terwijl ze in Nederland vooral cynisme tegenkomt in het literaire landschap, waait er een verfrissende wind in landen waar mensen vooral op zichzelf zijn aangewezen. Ouderwetse enthousiastelingen die zich uitsloven voor de literatuur, voor de kunst. Een pleidooi voor minder winstbejag en meer solidariteit en waarachtigheid in de wereld van de kunsten. Met op de koop toe een stukje van een ontroerend Pools gedicht van Jarosław Mikołajewski vertaald door niemand minder dan Karol Lesman - winnende vertaler van de Europese Literatuurprijs 2024.

Het is van tevoren niet altijd goed in te schatten of een vertaald werk hetzelfde effect sorteert en evenveel succes genereert als het oorspronkelijke boek. Dat lijkt nog sterker te gelden voor literatuur die oorspronkelijk geschreven is in een 'kleine' taal. Uitgevers zijn zich maar al te bewust van de risico's die vertalingen uit de kleine talen met zich meebrengen. Hoewel we gelukkig ook succesverhalen kennen, en het Nederlandse vertaallandschap rijk is dankzij durvende uitgevers, en het Nederlands Letterenfonds zich inzet om Nederlandse literatuur te exporteren, is het soms een lange, moeizame weg. Dat blijkt wel uit de geschiedenis van de Bibliotheca Neerlandica (1954-1969), een reeks vertalingen naar het Engels die werd geïnitieerd door Stichting ter bevordering van Nederlands letterkundig werk. Hoewel de vertaalde auteurs niet de minste waren (Elsschot, Multatuli, Teirlinck), kende de reeks weinig succes. Een stuk van Irving Wolters.

Tijdens de speelse verveling die je op een lome zomerdag zomaar kan overvallen, vliegen gedachten zonder richting en doel door je hoofd, laten zich vangen noch doordenken. Vlinders zijn het, ze landen op een bloem, laven zich aan godendrank (bestaan ze eigenlijk wel?), en laten zich op de wind verder drijven. Ze waaien mee. Ze waaieren uit, met hun breed waaierende vleugels. Als een waaier. Een waaier! De associatiestroom stokt en gedachten krijgen gestalte. Dat is een echt Filterwoord, waaier! Welke waren er niet allemaal, in Filters blauwe periode? O ja, die ene, waarin het nieuws over de raadselachtige collectieve zelfmoord van de sekte ‘De Tempeliers van de Zonne-orde’ in Zwitserland, alweer zowat dertig jaar geleden, uitwaaierde in een baaierd van verhalen vol Bizarre Details. Toch nog altijd de moeite van het puzzelen waard, Kuifjes en de Zonnetempel.

Soms lijken situaties op het eerste gezicht volkomen logisch, tot je er beter over gaat nadenken. Toen Claudia Cillessen 'A Flash of Blue Light', een kort verhaal van Michel Faber, vertaalde, merkte ze daar eerst niets vreemds aan. Tot ze bij een dialoog opeens in een babylonische spraakverwarring terechtkomt. Een column over Duitse accenten, ontvoeringen door buitenaardse wezens en twijfels.

De gierzwaluwen zijn alweer vertrokken, maar de planten en bomen vieren nog volop zomer. Ook sommige gedichten staan vol met groen, en sommige dichters maken dankbaar gebruik van de beeldende kracht van plantennamen. Lang niet altijd roept de Nederlandse naam van zo'n plant hetzelfde beeld op, dus wat doe je dan als vertaler? Silvia Marijnissen bespreekt enkele gevallen uit haar vertaalpraktijk en hoopt op een kans ooit nog eens de naam egelfruit te kunnen gebruiken.

Binnen de wetenschappelijke niche van de 'experiential translation'  is er recent een nieuw werk verschenen: Lessons Experimental Translators Can Learn From 'Finnegans Wake'. In dit boek leidt Douglas Robinson de lezer langs de kronkelende paden van de experimentele vertaling. Het boek, dat is opgedeeld in drie tollende hoofdstukken die door een voor- en een nawoord worden omarmd, is volledig toegespitst op zijn vertaalervaren van Finnegans Wake. We kunnen dus wel stellen dat Robinson zich laat meesleuren in de taalkundige maalstroom van James Joyce en dat dit resulteert in experimentele vertalingen waarin de grenzen tussen talen vervagen, betekenissen door bezwerende ritmiek worden losgezongen en sommige (vertaal)ervaringen zelfs koortsdromerige proporties aannemen. Een recensie van Gys-Walt van Egdom.

In een essay in De Volkskrant van 8 juni 2024 getiteld ‘AI is dodelijk voor de vertaalde literatuur’, schrijft Martin de Haan dat we ondanks de razendsnelle ontwikkelingen en de ‘waterscheiding’ die verscherpt wordt tussen commerciële en niet-commerciële literatuur, toch iets overhouden ‘dat ons niet kan worden afgenomen: de vrije keus om onze eigen menselijkheid niet op te geven.’  Eva Wissenburg verwoordt die menselijkheid en de innerlijke noodzaak die voor haar met vertalen gepaard gaat op een kleurrijke manier. Ze geeft ook een mooie omschrijving van wat een menselijke vertaler telkens opnieuw probeert: ‘Het echt complexe vertaalwerk, dat waarbij je een grote hoeveelheid onbewust en bewust verzamelde kennis inzet om een Nederlandse zin te formuleren die zeggingskracht heeft, de rol van literaire zin overtuigend speelt en bovendien leeft, maar dan wel zo dat het origineel erin doorademt (afijn, je weet hoe gelaagd vertalen is en hoe moeilijk het is de bezigheid te definiëren) lag nog op me te wachten.’ Alleen menselijke vertalers kunnen ervoor zorgen dat een zin de rol van literaire zin overtuigend speelt door er leven in te blazen.

Zoutpan in Guérande, Wiki Commons

Prentenboeken vertalen is een vak apart. Niet alleen de tekst moet op een gepaste manier vertaald worden, ook de interactie tussen beeld en tekst moet overeind blijven. Eventuele verschuivingen in de vertaling kunnen voor een andere leeservaring zorgen, maar daarbij speelt bij dit genre ook de vertolking van de voorlezer en belangrijke rol. Zolang de verwondering van het doelpubliek - in de eerste plaats het kind - maar geprikkeld wordt.

 Olifant is verliefd (ISBN 978-94-6341-173-8), Uitgeverij Schoolsupport

De genomineerden voor de Filter Vertaalprijs 2024 en de Filter Vertaalprijs voor Kinder- en jeugdboeken 2024 zijn bekend!

Lees het persbericht en de volledige nominatieteksten op onze website!

Samen met de CPNB en het ILFU introduceerde het vertaaltijdschrift Filter vorig jaar een fonkelnieuwe prijs: de Filter Vertaalprijs voor kinder- & jeugdboeken. Daarmee onderstreepten alle partijen het grote belang van goede vertalingen en goede kinderboekenvertalers. De prijs zal in 2024 opnieuw worden uitgereikt op de jaarlijkse Filteravond tijdens het ILFU – International Literature Festival Utrecht, eind september begin oktober 2024. 

In 2024 is het prijzengeld is wederom 10.000 euro, ter beschikking gesteld door de CPNB en de jury van 2023 is, tot ieders genoegen, bereid er nog een jaar aan vast te plakken.

De jury van de Filter Vertaalprijs 2024 voor vertaalde kinder- en jeugdboeken bestaat uit Anne van Buul (docent-onderzoeker), Nathifa Elshot (boekverkoper), Enne Koens (schrijver), Daan Stoffelsen (recensent) en Eva Wissenburg (vertaler).

Copyright foto's Anne van Buul - Daan Stoffelsen (fotograaf Peter Arno Broer)
Enne Koens (fotograaf Reinout Brocken)

Met het nieuwe jaar is ook de nieuwe jury van de Filter Vertaalprijs aan de slag gegaan. Dankzij de GAU (Groep Algemene Uitgevers) en in samenwerking met het ILFU (Internationaal Literatuur Festival Utrecht) zal de Filter Vertaalprijs 2024 ook dit jaar worden uitgereikt tijdens het ILFU festival (eind september begin oktober 2024).

De nieuwe juryleden in 2024 zijn: Joost Baars (auteur, boekverkoper), Jacqueline Bel (hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde, bestuurslid Stichting Filter), Yond Boeke (samen met Patty Krone laureaat van de Filter Vertaalprijs 2023), Anna Eble (vertaler, redacteur) en Brigit Kooijman (auteur, journalist).

Copyright foto’s Joost Baars en Brigit Kooijman: Tessa Posthuma de Boer
Copyright foto Anna Eble: Kim Thu Pham 

Wat kan technologie anno 2021 betekenen voor het literair vertalen én voor de vertaalwetenschap? In een gloednieuw en vuistdik Webfilterdossier, samengesteld door Joke Daems en Gys-Walt van Egdom, worden uiteenlopende nieuwe mogelijkheden kritisch tegen het licht gehouden. Met bijdragen van Jack McMartin, Luc van Doorslaer, Haidee Kotze, Gys-Walt van Egdom, Joke Daems, Winibert Segers, Henri Bloemen, Onno Kosters, Margot Fonteyne, Rebecca Webster, Lisa Horenberg, Chris Bakker, Pauline de Bok en Theo van der Ster.