Dragoman

Het op één na oudste beroep ter wereld!

Abied Alsulaiman

Geen woord uit het lexicon van vertalers en tolken is zo rijk aan historische symboliek als het woord dragoman of drogman. Van Dale geeft als verklaring ‘tolk’ en voegt eraan toe: ‘vroeger bij de volken van het Nabije Oosten’. Encyclopedieën voegen aan deze definitie nog toe dat dragoman de benaming was van tolken, vertalers en gidsen in de diensten van het Ottomaanse Rijk en landen waar het Arabisch, het Turks en het Perzisch gesproken werd. Het woord raakte in de meeste Europese talen ingeburgerd door de toename van het contact en het diplomatiek verkeer tussen de Europese naties en het Ottomaanse Rijk. Dragomans waren tolken die, naast enkele Europese talen, vaak Arabisch, Turks of Perzisch kenden en zo de zakelijke communicatie tussen de Europese staten en het Ottomaanse Rijk verzorgden. De Griekse familie der Fanarioten bekleedde decennialang de functie van hoofddragoman bij de Turkse sultan in Istanboel.

Maar de term dragoman gaat veel verder terug dan het Ottomaanse Rijk,  in feite tot de Akkadische taal, tot de eerste contacten tussen de oudste op schrift gestelde taal, namelijk het Sumerisch, en het Akkadisch, de taal van de voorlopers van de Babyloniërs. De vermoedelijk uit de woestijn afkomstige Akkadiërs namen het spijkerschrift over van de Sumeriërs, die het vanaf 3300 v.Chr. ontwikkeld hebben.

Die overname zou ondenkbaar geweest zijn zonder kennis van de Sumerische taal en zonder een daarbij horend vertaalproces. Centraal in dit vertaalproces stond een taalkundige die de Akkadiërs met de term turğumān aanduidden. Die turğumān zette de betekenis van de Sumerische woorden om in het Akkadisch. Hij ondersteunde zijn vertaalproces met de eerste hulpmiddelen die toen samen met het vertalen werden ontwikkeld, namelijk woordenlijsten van Sumerische woorden met hun Akkadische equivalenten. De lexicografie, in een rudimentaire vorm weliswaar, werd dus samen met het vertalen geboren en bleef er sindsdien onlosmakelijk mee verbonden.¹

Een studie naar de precieze betekenis van het Akkadische woord turğumān wijst uit dat de fundamentele betekenis van de wortel waarvan het woord turğumān werd afgeleid, ‘verklaren, uitleggen, interpreteren’ is.² De turğumān verklaart een boodschap of een tekst, geuit of geschreven in een vreemde taal, in de eigen taal of in een andere, door hem of zijn doelgroep verstaanbare taal. Het lijdt geen twijfel dat de omzetting van de mondelinge communicatie aan de omzetting van de schriftelijke voorafging, want gesproken taal is ouder dan het schrift. Tolken is met andere woorden ouder dan vertalen. In beide gevallen is de turğumān als het ware een verklaarder, een uitlegger en een exegeet. Dat laatste woord is geenszins misplaatst. Het Latijnse interpretatio en het daaruit voortkomende Franse interprétation en Engelse interpretation hoeven in deze context geen uitleg. Wel het Hebreeuwse targum.

Net als het Akkadisch, het Aramees en het Arabisch, is het Hebreeuws een Semitische taal. Deze talen delen met elkaar het woord turğumān en ook de wortel waarvan het woord werd afgeleid, namelijk /RĞM/.³ Het woord luidt in het Arabisch en het Hebreeuws precies als in het Akkadisch, namelijk turğumān (= ترجمان), respectievelijk turğumān (= תרגמן).⁴ Het Syrisch daarentegen heeft tarğmōn-ā.⁵ De /ā/ op het einde van het Syrische woord is een determinatief. Turğumān heeft in al deze Semitische talen de onmiskenbare connotatie van ‘exegese’, namelijk verklaren en uitleggen.

Dat wordt aangetoond door het Hebreeuwse targum (= תרגום). De Targum was aanvankelijk een mondelinge vertaling van de Hebreeuwse Bijbel, voorgelezen door een rabbijn. De rabbijn placht de Hebreeuwse Bijbel te lezen en hem, mondeling en quasi-simultaan, te vertalen in het Aramees, de lingua franca van het Oude Nabije Oosten vanaf de vijfde eeuw v.Chr.. Dat was noodzakelijk omdat de Joden, na de Babylonische Ballingschap, het Hebreeuws voor het Aramees verruild hadden, wat overigens ook verklaart waarom relatief lange passages van het Oude Testament, met name verscheidene hoofdstukken van de boeken Daniël en Ezra, in het Aramees en niet in het Hebreeuws geschreven zijn.

De Targum was een vrije vertaling, een Aramese verklaring of, zo men wil, een mondelinge exegese in het Aramees van de Hebreeuwse Bijbel. Meer zelfs: de titel van de hoogstwaarschijnlijk oudste Arabische vertaling van het Oude Testament luidt als volgt: ‘Exegese van de Thora in het Arabisch’. Ze werd verricht door de gezaghebbende joodse geleerde Saadia Gaon (892-942).⁶ De door Saadia gekozen titel geeft aan dat vertalen of tarğama voor hem in wezen ‘verklaren’, ‘uitleggen’ én ‘exegese’ (< tafsīr) is. Tafsīr is het woord dat moslims gewoonlijk voor koranexegese gebruiken.

Het Arabische turğumān werd in het Grieks δραγούμανος en in het Latijn dragumannus.⁷ Hieruit kwamen het Turkse tercüman voort, en dragoman, drogman en truchman in de meeste Europese talen, onder meer in het Nederlands, het Frans en het Engels.⁸ Ook het Duitse trutzelmann en het Spaanse trujamán gaan erop terug.

Ofschoon dragoman aanvankelijk naar het tolken verwijst, werd het in het Arabisch en in menige Europese taal ook voor het vertalen gebruikt, omdat de dragoman degene was die de communicatie tussen twee anderstalige partijen verzorgde, ongeacht of die communicatie mondeling of schriftelijk was. De Oxford Dictionary vermeldt in deze context de interessante omschrijving ‘Dragomen of Mediæval Science’, waarmee verwezen wordt naar vertalers die in de middeleeuwen wetenschappelijke werken uit het Arabisch in het Latijn vertaalden.⁹

Dit proces van wetenschapsvertalen vindt zijn oorsprong in de inspanningen van één van de beroemdste dragomans in de geschiedenis: Gerbert van Aurillac (ca. 945-1003) – later bekend als paus Sylvester II – die een astronomische verhandeling uit het Arabisch in het Latijn vertaalde en daarmee een begin maakte met de grote wetenschapsoverdracht van het Oosten naar het Westen.¹⁰  Tijdens de middeleeuwen stonden de wetenschappen in het Arabische Oosten immers op een hoger peil.

Gerbert van Aurillac

De belangstelling van een man die later het hoofd van de Katholieke Kerk zou worden, leidde in de volgende eeuwen tot een echte traditie. Die traditie nam een hoge vlucht in de twaalfde eeuw, toen in Toledo op grote schaal Arabische wetenschappelijke werken in het Latijn vertaald werden. Die vertaalbeweging, door de ‘Dragomen of Mediæval Science’ teweeggebracht, vormde de basis van de Europese Renaissance.

Een gelijkaardige renaissance vond plaats in de achtste en negende eeuw in de islamitische wereld. Want behalve een onmetelijk grondgebied viel de Arabieren een eeuw na de dood van Mohammed een even onmetelijke culturele erfenis in de schoot.  Binnen de grenzen van het grote Islamitische Rijk bevonden zich de centra van de Griekse, Hellenistische, Perzische en Indische beschavingen. Een academisch georganiseerde vertaalarbeid in Bagdad bracht alles wat sinds mensenheugenis geschreven was in het Arabisch bijeen. De overgeleverde Griekse, Hellenistische, Perzische, Indische en Chinese wetenschappelijke werken werden vakkundig in het Arabisch vertaald, geanalyseerd, gesystematiseerd en verder bestudeerd. Dit proces werd eveneens door de ‘Dragomen of Mediæval Science’ in gang gezet.

Maar vele eeuwen vóór de Arabische dragomans uit Bagdad en Latijnse dragomans uit Toledo brachten ook Syrische dragomans, Aramese dragomans, Joodse dragomans en, nog vroeger, Akkadische en Babylonische dragomans – de eerste vertalers uit de bekende geschiedenis – telkens een culturele opleving teweeg. Zelfs de Griekse familie der Fanarioten, die in de achttiende en negentiende eeuw bijna het monopolie van het beroep van dragoman bij de Hoge Porte had, droeg aanzienlijk bij tot het Griekse nationalisme en zelfs tot de Griekse onafhankelijkheid.¹¹

Dragoman! Een eerbiedwaardige term voor een eerbiedwaardig beroep met een eerbiedwaardige leeftijd van vijfduizend jaar, tijdens welke periode de dragoman geenszins aan belang verloor. Integendeel: in een wereld die één groot dorp zou worden, is de dragoman meer dan ooit nodig. Want wetenschap, kennis en literatuur overschrijden de geografische en taalkundige grenzen die rijken en culturengebieden van elkaar scheiden. Evenmin laten ze zich door politieke conflicten beïnvloeden. De wisselwerking tussen de culturen die elkaar sinds de Sumeriërs en de Akkadiërs opgevolgd hebben, in het bijzonder tussen het Morgenland en het Avondland, en de wederzijdse invloeden op alle gebieden, zijn er altijd geweest, en soms waren ze veel diepgaander dan men geneigd is te denken. De geschiedenis van dragoman getuigt hiervan.

Noten
1 Jeremy A. Black (1996), p. 3.
2 Alsulaiman, A. (2012).
3 Cfr. Ibn Manzūr (s.a.), de ingangen رجم en ترجم.
4 Klein, E. (1987), תרגמן.
5 Brockelmann, C. (1928).
6 تفسير التوراة بالعربية. Deze vertaling verscheen onder de titel: Derenbourg Joseph (1893-1899). Œuvres Complètes de R. Saadia Ben Iosef Al-Fayyoumi. Paris. Ernest Leroux, éditeur.
7 Murray J.A.H. e.a. (1961-1970), vol. III, p. 635 en Kazimirski, A. (1860), vol. I, p. 195.
8 Murray J.A.H. e.a. (1961-1970), vol. III, p. 635.
9 Loc. cit. Opmerkelijk is dat dragoman in ‘Dragomen of Mediæval Science’ een meervoud heeft naar analogie van ‘man/men’ en ‘woman/women’. 
10 Voor de wetenschapsoverdracht vanuit de islamwereld naar het Westen zie o.a. de volgende naslagwerken: Georges Sarton (1927), Introduction to the History of Science. Baltimore; Georges Sarton (1959), A History of Science. Cambridge-Mass; O’Leary De Lacy (1922), Arabic Thought and its place in History. London; Haskin Charles (1925), Arabic Science in Western Europe. London; Watt W. Montgomery (1972), The Influence of Islam on Medieval Europe. Edinburgh, 1972.
11 Glenny, Misha (2001).

Bibliografie
Alsulaiman, A. 2012. Fī darūrat tawzīf ‘ilm al-luġah al-muqāran fi ta’līf al-mu’gam al-tārīkhī li ‘l-luġah al-‘arabiyyah [= Het belang van de vergelijkende taalwetenschap voor het compileren van het historisch woordenboek der Arabische taal]. Turjuman, 21 (2), 11-64.

Brockelmann, C. 1928. Lexicon Syriacum. Hale: Sumptibus M. Niemeyer.

Glenny, Misha 2001. The Balkans: Nationalism, War & the Great Powers, 1804-1999. Penguin.

Manzūr, Ibn [s.a.]. Lisān al-^cArab. XV dln. Beiroet.

Black, Jeremy A. 1996. Sumerian Grammar in Babylonian Theory (Studia Pohl). Loyola.

Kazimirski, A. 1860. Dictionnaire arabe - français (Vol. II). Paris: Maisonneuve et Larose.

Klein, E. 1987. A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language for the Readers of English. Jerusalem: Carta.

Lewis, Ch. & Short, Ch. 1975. A Latin Dictionary. Oxford: Clarendon Press.

Rey, A. 1985. Le Grand Robert de la langue française. Montréal : Dictionnaires Le Robert.

Sarton, George. 2011. Madkhil li-Tarikh Al-'Ilm [Introduction to the history of science]. Saoedi-Arabië: Al Sayyed Publishing House.