Vertalen, zegt een oude Chinese wijsheid, kun je niet leren, maar je kan er wel les in geven.
Hoe kun je ook iets leren, feitelijk? Alles wat je leert, wist je al. En wat je niet wist, weet je nooit.
Alleen de stakkerige ervaring van het zelf doen kan iemand wijzer maken. En niet andermans.
Alles moet je altijd helemaal opnieuw doen, en zelf.
Dat geldt twee kanten op. Voor leerlingen en voor leraren.
Want hoe kun je mensen ook iets leren, in feite? Wat er niet in zit komt er niet uit. En wat er bijkomt zat er al in.
Je kan alleen maar wijzen.
Kijk!
En als ze dan kijken ze snel een klap voor hun kop geven.
Of een zenboeddhistische schop voor de kont.
Wat heb je eraan te zeggen ‘zo en zo moet je het doen’? ‘Zo en zo wordt het gedaan’? Als de ander het niet doet is het niet goed en als hij het wel doet nog minder.
Je kan alleen maar wijzen.
Kijk!
Maar mensen zijn net katten. Ze kijken niet naar waar je wijst. Ze ruiken aan je vinger.
In 1937 verscheen er in Rusland een plaatjesboek met versjes, Verhalen in plaatjes geheten. De tekenaar was Nikolaj Radlov, de drie tekstschrijvers werden alleen in het colofon genoemd, en toen het boek na 1940 opnieuw werd uitgebracht en tot op de dag van vandaag vele drukken beleefde zelfs daar niet meer.
Daarom is lang verborgen gebleven dat een van de tekstschrijvers Daniil Charms was.
Charms! De lichtende komeet van de Russische kinderpoëzie! De springerigste van de complete Russische kinderdichtersbent, van vorm én inhoud.
Zijn gedichten holderdebolderen niet alleen allerlei onverwachte avontuurlijke kanten op, ze doen dat ook op rijm- en ritmetechnisch allerlei onverwachte meeslepende manieren.
Veertig versjes telt het boek, maar welke zijn van Charms?
De twee andere schrijvers zijn Nina Gernet en Natalja Dilaktorskaja.
Dilaktorskaja en Gernet schreven ook gedichten en verhalen voor kinderen. Die van Gernet zijn vaak educatief van aard, Kinderen, naar school! bijvoorbeeld, en Lida en de letters. Die van Dilaktorskaja gaan over de natuur, De avonturen van grijze minimuis bijvoorbeeld, en Zeven kuikens.
Allemaal heel simpel en voor de allerkleinsten.
Ook de gedichten in Verhalen in plaatjes zijn heel simpel. Ultrasimpel zelfs en ultrakort.
De teksten zijn duidelijk niet allemaal charmsiaans. Soms zijn ze flauw, soms al te beschrijvend, soms belerend, soms moralistisch, soms met opgelegde onbijzondere rijmen of al te saai ritme, soms met uitroeptekens – allemaal kenmerken die Charms met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid uitsluiten als auteur.
Maar je weet het niet...
Er is maar één manier om enigszins te peilen welke versjes mogelijk van de hand van Charms zijn, en dat is ze vertalen.
Vertalen is namelijk de aandachtigste vorm van lezen.
Dus daarmee ben ik begonnen.
Het Charms Research Project (CRR), dat tegelijkertijd een Cursus Charmsiaans Vertalen (CCV) is.
Collectief, voor wie wil meedoen.
Het is een tweesnijdend zwaard, een tweepuntig potlood: we proberen te bepalen welke Russische gedichten van Charms zouden kunnen zijn en tegelijkertijd proberen we alle gedichten zo charmsiaans mogelijk te vertalen.
Zodat we na afloop idealiter een uniek Nederlandse compleet nieuwe ongekende ongehoorde volledige schitterende Charmsbundel hebben.
Russische uitgave 1956
In 1940 verdwenen niet alleen de namen van de tekstschrijvers. Ook een aantal verhalen werd vervangen door andere en sommige verhalen kregen andere teksten.
Dit gebeurde in 1956 nog een keer in de volgende heruitgave, die daarna onveranderd bleef. Op die laatste uitgave zijn ook de verschillende vertalingen gebaseerd, in het Nederlands (1958) van Hans ter Laan, in het Engels (1980) van Dorian Rottenberg, in het Duits (1980) van Johann Warkentin en in het Frans (1984) van Antoinette Mazzi.
Deels vertalen die dus wat er in 1937 al stond – het onderwerp van onze CRR en CCV – maar deels ook nieuwe versies van oude gedichten en in een zestal gevallen compleet nieuwe gedichten. Die dus niet van Charms kunnen zijn omdat die in 1940 al in de gevangenis op een gruwelijke dood wachtte.
Kunnen die post-charmsiaanse zes misschien ook charmsiaans vertaald worden?
We proberen het.
Een van de nieuwe verhaaltjes gaat over een haasje-parachutist. Zajtsjik-parasjoetist.
Verletterlijkt luidt de tekst: ‘Haasje, haasje, spring naar ons! Ik geef jou een wortel. Springen is dom, als hier Een prachtige parachute is.’
De versmaat is trocheïsch: – Zájtsjiek, zájtsjiek, prygnie k nám! Já tibjéé markóvkoe dám. – Prygetj glóépo, jésli tóét Jéstj prikrásnyj párasjóét.’
Rijmschema: aabb.
Vertaling van Hans ter Laan (links, 1958) en van Dorian Rottenberg (rechts, 1980)
Vertaling van Johann Warkentin (links, 1980) en van Antoinette Mazzi (rechts, 1984)
Weinig spannend verhaal, doorsnee van ritme... Het is geen tekst waar je vanzelf vrolijk van wordt. Het is geen hoogstaande wereldliteratuur.
Maar daar gaat het niet om. Waar het om gaat is: kunnen we er wereldliteratuur van maken? Kunnen we iets bijzonders van maken?
Dat moet de uitdaging van iedere vertaler zijn. Van welk origineel dan ook.
Niet geschoten is altijd mis. En een nederlaag is ook een overwinning.
Aan de slag.
Ik denk hardop.
Het belangrijkste woord is parachute. Daar zullen we dan ook genadeloos naartoe moeten werken.
Ik daal af per parachute! – zoiets als einde. Of misschien minder enthousiast: En daalt af per parachute. Dan maken we er een derde-persoonverhaaltje van. Anders wordt het zo vermoeiend vrolijk en kijk-mij-eens-slim-zijnachtig.
Eén seconde, één minuut... als derde regel? Hm. Logisch is: En na een tadá minuut – maar wat tadá? Vul daar maar eens wat steekhoudends in...
En na één driekwart minuut
Daalt hij af per parachuut.
Is misschien niet gek. Of juist wel gek. En daarom niet gek.
Beter in elk geval dan:
En na anderhalf minuutje
Daalt hij af per parachuutje.
Je kan ook eindigen met iets als En wordt een parachutist. Wat alleen ritmisch wat wankel is. Ontpopt zich tot parachutist is beter, maar geen kindertaal natuurlijk.
Kleine haas verzint een list
En wordt snel parachutist.
Wat een stoplappen! Kleine en snel... Bah. En saai. Het lijkt Hans ter Laan wel...
Andere eventueel bruikbare rijmwoorden: absoluut, saluut. Kukelekuut bij wijze van kukelt? Dan heb je een misschien leuke verwarring met de mannetjeskip...
Tuut-tuut-tuut-tuut, om met juffrouw Mier te spreken.
Even naar de eerste twee regels kijken.
Het haasje hoeft natuurlijk niet uitgenodigd te worden in de eerste twee regels. Hij kan ook zelf het initiatief nemen.
Wortels, een mand, misschien staat daar beneden hazenmoeke wel. Maak een woordwolk van toepasbare begrippen. Een afgrond, een ravijn. Een dodensprong. Een pannestoel.
Maar belangrijker is nu: hoe uit te komen op de voorlopige slotregels En na één driekwart minuut Daalt hij af per parachuut?
Dan moet er een tijdsaanduiding aan voorafgaan.
Tuut-tuut-tuut, zegt moeder haas, (Leuk voor het binnenstebuitenrijm.)
Straks is er niks voor jou, helaas... (Altijd goed, gemeniteiten.)
En na één driekwart minuut
Daalt hij af per parachuut.
Wie het anders kan, beter kan, moet het me acuut absoluut à la minute laten weten.
Verwijzingen
De veertig gedichtjes worden een voor een vertaald op VandaagsVertaalProbleem.blogspot.com. In Hoe schrijf en vertaal je Russische kindergedichten formuleerde Tsjoekovski dertien geboden, in blog 162, hier. Over hoe het niet moet schreef hij zijn Aantekeningen van een veelgeplaagd auteur, in blog 78 en 79, hier en hier. Meer over het boek Verhalen in plaatjes (Рассказы в картинках), in blog 163 en 164, hier en hier. De anderstalige uitgaven heten Lief en leed in dierenland, Picture stories, Bildgeschichten en Récits en images. Tweeënveertig authentieke kindergedichten van Charms zijn te vinden in Bij mij op de maan, Van Oorschot 2016.
Reageren? info@tijdschrift-filter.nl.
Naschrift na twee weken.
Ik riep op tot collaboratie, of in elk geval tot bet- en beterweterij. voor de vertaling van dit gedicht. Ik kreeg twee reacties. Arjan Peters suggereerde als derde regel, in plaats van ‘En in één driekwart minuut’:
En nog binnen de minuut
– zijnde simpeler en sneller. Ik had aan die ‘binnen’-constructie helemaal niet gedacht, maar was intussen wel gehecht geraakt aan die onzinnige eendriekwart minuut, dus ik compromitteerde tot:
Tuut-tuut-tuut, zegt moeder haas,
Straks is er niks voor jou, helaas...
En binnen één driekwart minuut
Daalt hij af per parachuut.
De tweede reactie was van Liesbeth Elseviers, die niet één regel verbetert, maar meteen vier, en met verve:
‘Stop met spelen en kom eten
of ik eet jouw wortel op!’
‘Stop met roepen, ik kom eten
maar eerst plof ik op je kop!’
Het is bewezen: het kan altijd minstens even goed.