Na het rondetafelgesprek over digitale vertalerslexica op het Fünftes Germersheimer Symposium. Übersetzen und Literatur afgelopen juni in Germersheim informeerde ik bij Lars Kleberg wanneer hij ook al weer gevraagd had of ik niet een Nederlands vertalerslexicon zou kunnen opzetten. ‘Dat was in 2009 Petra.’ Dat voelde als eeuwen geleden en er bekroop me ook enig schuldgevoel dat ik pas tijdens dit rondetafelgesprek het Vertalerslexicon voor het Nederlandstalige gebied, VNLex had gepresenteerd.
Lars Kleberg, initiatiefnemer van het Zweedse vertalerslexicon kan zo langzamerhand de pater familias van Europese vertalerslexica worden genoemd. Hij heeft collega’s in en buiten Scandinavië geïnspireerd en inmiddels zijn een Duits, een Deens en een Noors vertalerslexicon in de lucht. Het Nederlandse zal volgend jaar volgen en op het congres in Germersheim presenteerde tevens een team uit Izmir plannen voor een Turks vertalerslexicon. Het schuldgevoel moest ik van Lars maar snel van me laten afglijden: het opzetten van zo’n lexicon vergt gewoon veel tijd. Eerst moesten we nog andere klussen klaren, zoals de uitgave van een viertal boeken in het kader van een door NWO gefinancierd internationaliseringsproject. In die bundels staan prachtige vertalersportretten van onder andere Margaretha Meyboom (1856-1927), Virginie Loveling (1836-1923) en Greta Baars-Jelgersma (1911). Tijdens dit project kwamen heel wat vrouwen naar voren die een imposant vertaaloeuvre op hun naam hadden gezet, maar vaak onbekend waren gebleven. De grootste hobbel die moest worden genomen was de bibliografie Zweedse en Zweedstalige Finse auteurs in Nederlandse vertaling 1491 – 2007 (2013) die ik samen met Ingeborg Kroon samenstelde. Het werk daaraan maakte de noodzaak om de onzichtbare cultuurbemiddelaars zichtbaar te maken nog eens duidelijk. Een vertalerslexicon als volgende stap lag voor de hand.
Die stap wilde ik niet zetten voordat ik een inventarisatie had gemaakt van databases in het Nederlandstalige gebied; opnieuw het wiel uitvinden wilde ik niet… Maar er bestond geen digitaal vertalerslexicon vergelijkbaar met de Zweedse en de Duitse. In de zomer van 2015 verbleef ik een maand in Stockholm om de Zweedse database te bekijken en om met het invoerscherm te werken. Daarna volgden congressen in (Germersheim en Oslo) om de plannen voor een Nederlandse variant te presenteren.
De digitale vertalerslexica komen niet zo maar uit de lucht vallen. De opkomst van Digital Humanities heeft veel mogelijk gemaakt, maar van groter belang is dat binnen het onderzoek naar cultuurbemiddeling (Cultural Transfer Studies) en in de vertaalwetenschap de laatste jaren meer aandacht is gekomen voor mediatoren, bemiddelaars. Onderzoekers zoals Pascale Casanova (1999/2004) hebben hiervoor een lans gebroken. De vertaalwetenschapper Anthony Pym stelt: ‘Translators, the human producers of translations, might also be legitimate objects of knowledge. The history of translators is at least as valid an organizing principle as have been the various focuses on source-text authors, source texts, or target-vs.-source languages, cultures or nations. Once you start to look at translators rather than translations, several things can be done’ (Pym 2009: 32). Een van die ’things’ zijn vertalerslexica. Pym en Casanova waren overigens niet de eersten. Vroege comparatisten zoals Paul Van Tieghem (1931) wezen eerder op het feit dat de bemiddelaars (’intermédiaires’) werden veronachtzaamd en dat hun betekenis voor de wereldliteratuur van onschatbare waarde is. Ik stel overigens voor om liever de term ‘cultuurbemiddelaar’ te gebruiken omdat een vertaler meerdere rollen kan bekleden. Door het vertalen van literatuur worden ook ideeën en (culturele) kennis doorgegeven (Broomans 2009: 1).
In het VNLex stappen de vaak onzichtbare en onbekende vertalers uit de coulissen in het voetlicht, met een biografie, portret, een overzicht van hun vertalersloopbaan, een karakteristiek van hun vertaalwijze en een bibliografie. Omdat er vaak zo weinig gepubliceerd is over vertalers, in tegenstelling tot de vertaalde auteurs, zullen de artikelen gebaseerd zijn op vaak moeilijk aan te boren bronnenmateriaal zoals privébriefwisselingen. Het toeval kan soms ook gewillig zijn. De foto van de medaille die Philippine Wijsman (1827-1908) van de Zweedse koning ontving, kreeg ik van familieleden met wie ik toevallig in contact kwam nadat Ester Jiresch en ik een artikel over Wijsman in Filter hadden gepubliceerd.
We hoeven gelukkig niet ‘from scratch’ te beginnen. We kunnen putten uit onderzoek naar cultuurbemiddelaars dat aan de universiteiten van onder andere Gent, Groningen, Amsterdam, Leuven en Utrecht is verricht en Filter heeft diverse vertalersportretten gepubliceerd. Ook de archieven en geschiedenissen van vertaalprijzen in Nederland (o.a. de Martinus Nijhoffprijs, dr. Elly Jafféprijs, Aleida Schotprijs en Amy van Marken vertaalprijs) zijn instrumenten om vertalers te vinden en te selecteren. Dit lijstje van vertaalprijzen laat zien dat niet alleen vertalers vanuit de Scandinavische talen in het lexicon worden opgenomen, maar vertalers vanuit alle taalgebieden van Chinees tot Pools, van Italiaans tot Engels, van Duits tot Russisch, van Frans tot Japans. De naam van het lexicon geeft aan dat ook vertalers die werkzaam waren in België worden opgenomen. Het plan is om op termijn het hele veld van de middeleeuwen tot de eenentwintigste eeuw in kaart te brengen. Naast vertalers van de grote klassieken zullen ook vertalers van kleine taalgebieden en van zogenaamde in de literatuurgeschiedenissen ‘vergeten’ literaire vormen een plaats krijgen: de vertaalde populaire bestsellers, de vertaalde didactische literatuur, de vertaalde literaire feuilletons, muziek, drama en de vertaalde vakliteratuur (o.a. religieuze, filosofische, historische werken).
Het lexicon zal verder thematische artikelen bevatten over bijvoorbeeld kinder- en jeugdliteratuur, misdaadliteratuur, en institutionele fenomenen zoals vertaalprijzen en uitgevers die series met buitenlandse literatuur uitgeven (bijvoorbeeld de Russische Bibliotheek van Van Oorschot). Net als in de andere vertalerslexica willen we kunnen doorlinken naar externe bronnen zoals kranten, tijdschriften en digitale biografische bronnen. De database zal een uitgebreid systeem van zoekmogelijkheden bevatten. Een mooi instrument is de tijdsbalk met beweegbare pijltjes zodat de gebruiker een periode kan aanwijzen, bijvoorbeeld 1850-1900, om een overzicht te krijgen van welke vertalers in dat tijdvak werk werd gepubliceerd.
Het Vertalerslexicon voor het Nederlandstalig gebied. VNLex is nu zover dat we die kunnen gaan vullen. Hieraan ging het nodige vooraf. De software werd door Lars Kleberg ter beschikking gesteld en in Groningen op de server van de Universiteitsbibliotheek geïnstalleerd. Het had heel wat voeten in aarde om de termen van de software, het invulscherm en wat de gebruiker op het beeldscherm ziet op een goede manier te ‘vertalen’ naar de Nederlandstalige omgeving. Ook aan de vormgeving moest worden gesleuteld. Inmiddels is er een adviesraad samengesteld en is er een redactie gevormd. De redactie bestaat uit Ingeborg Kroon, Caroline Meijer van Filter en ondergetekende. Met het aanzoeken van auteurs is inmiddels ook een aanvang gemaakt. Mochten lezers van Filter vertalers willen voordragen stuur dan een voorstel naar de redactie via p.broomans@rug.nl.
Overzicht vertalerslexica:
Het Zweedse vertalerslexicon: http://www.oversattarlexikon.se
Germersheimer vertalerslexicon (Duitstalig gebied): http://www.uelex.de
Het Deense vertalerslexicon: http://danskoversaetterleksikon.dk
Het Noorse vertalerslexicon: https://www.oversetterleksikon.no
Nog niet online:
Vertalerslexicon voor het Nederlandstalige gebied. VNLex: www.vertalerslexicon.nl
Bibliografie
Broomans, Petra, ‘Women as Transmitters of Ideas. Introduction’, in: idem (ed.), From Darwin to Weil. Women as Transmitters of Ideas, vol 1 in the series Studies on Cultural Transfer and transmission (CTaT), Groningen: Barkhuis Publishing, 2009, p. 1-20.
Casanova, Pascale, The World Republic of Letters. Cambridge: Harvard University Press, 2004 (La république mondiale des lettres, 1999).
Anthony Pym, ‘Humanizing Translation History’, Hermes – Journal of Language and Communication Studies, No. 42, 2009, 23–48.
Van Tieghem, Paul. La Littérature comparée. Paris: Libraire Armand Colin, 1931.