Als vertalers zijn we er natuurlijk dol op: literaire verwijzingen in de brontekst. De grootste uitdaging zit ’m erin om die te herkennen en vervolgens soepel in onze vertaling op te nemen. Daarbij ligt het voor de hand om er zo weinig mogelijk aan te veranderen. Een citaat kan wel herkenbaar vertaald worden, maar wat als de verwijzing indirect is? Soms zullen we er rekening mee moeten houden dat wat voor de gemiddelde lezer in de brontaal gesneden koek is, dat voor de Nederlandse lezer in mindere mate het geval zal zijn. Een kleine toelichting kan dan al wonderen doen, maar ik weet het: de vertaler hoeft niet door de knieën te gaan, de lezer is niet van gisteren en kan zelf ook dingen opzoeken als dat nodig is. De heersende tendens is om een vertaling niet van voetnoten te voorzien en omwille van de ‘doorleesbaarheid’ is daar ook wat voor te zeggen.
Als eindopdracht voor mijn opleiding aan de Vertalersvakschool heb ik de eerste zeven hoofdstukken van de roman The Arrest van de Amerikaanse schrijver Jonathan Lethem vertaald. Lethem staat bekend als genre-bender en dit boek, volgens mij zijn beste tot nu toe, laat zich karakteriseren als een postapocalyptische utopie. Het verhaal speelt zich af op een biologische landbouwcommune in Maine, nadat een raadselachtig fenomeen, bij gebrek aan een goede verklaring the arrest genoemd, een einde heeft gemaakt aan alle moderne technologie.
In het eerste hoofdstuk deed zich meteen een joekel van een vertaalprobleem voor. De eerste zin luidt: ‘The road was laid on by the land’s dictation.’ De hoofdpersoon bevindt zich op een in onbruik geraakte weg en ziet een verroest en met kogelgaten doorboord bord met de tekst ‘Frost Heaves’ om weggebruikers te waarschuwen voor hobbels in het asfalt. Frost Heaves is ook de titel van het eerste hoofdstuk. Wat volgt is een paragraaf in monologue intérieur over de ‘syntactic puzzle’ op het bord waarover de hoofdpersoon zijn hoofd breekt. Hierdoor leert de lezer hem meteen kennen: hij is een schrijver, hij beschouwt, hij twijfelt, en erg doortastend is hij niet. De volgende en laatste paragraaf van het hoofdstuk luidt:
Maybe Frost is in fact a person, the poet we studied in high school. Frost heaves into the mind. His road diverged, ours doesn’t. Though, really, isn’t any road you could follow in either of two directions divergent enough to begin with?
De schrijver verwijst hier naar het gedicht ‘The Road Not Taken’ van Robert Frost, een iconisch gedicht voor iedereen die in Engeland of Amerika op school heeft gezeten. Vergelijk het met ‘De moeder de vrouw’ van Martinus Nijhoff. In het gedicht van Frost staat een persoon op een splitsing en die splitsing is een metafoor voor keuzes die in het leven gemaakt moeten worden. Het gaat ook over individualiteit en dat het goed kan zijn om de minder voor de hand liggende keuze te maken. De hoofdpersoon van The Arrest is een outsider en iemand die moeite heeft met het maken van keuzes. Dingen overkomen hem en het wegvallen van alle technologie heeft voor stagnatie en isolement gezorgd. Hij heeft spijt dat hij op een moment in het verleden niet doortastender is geweest toen zijn zus door een vriend van hem ingepalmd werd. In hoofdstuk zes verschijnt die vriend ten tonele en dan is het spel op de wagen.
In de vertaling moest ik iets met Frost Heaves, als hoofdstuktitel, en als opschrift op het verkeersbord. Daarnaast moest ik het allemaal bij elkaar laten komen in de hierboven geciteerde passage. Het eerste wat ik me afvroeg, was of er in het Nederlands ook verkeersborden bestaan die waarschuwen voor hobbels in het asfalt, dus ik ben gaan zoeken. Dat leverde plaatjes op van borden met opschriften als ‘Opgevroren weggedeelten’, ‘Vorstschade’, ‘Slecht wegdek’, ‘Gevaarlijk wegdek’. Ik kwam zelfs een afbeelding tegen van een bord waarop ‘Gevreesd wegdek’ stond. Wel leuk, niet bruikbaar. Maar dan: hoe de tekst op het bord te verbinden met de dichter? Frost in meerdere betekenissen is leuk in het Engels, maar als ik zou willen blijven verwijzen naar Robert Frost, slaat ‘Vorst’ natuurlijk nergens op. Een fictieve dichter die W.E. Gedeelten zou heten als er op het bord ‘Opvriezende weggedeelten’ stond? Het bord onvertaald laten en dan van de tekst iets maken als: ‘Misschien is Frost wel een persoon, de dichter die we op school bestudeerden. De geest van Frost, opgevroren’? Nogal gekunsteld en voor de Nederlandse lezer waarschijnlijk een onbegrijpelijke en daardoor zinloze verwijzing.
Ik kwam er in eerste instantie niet uit en besloot het dilemma aan mijn begeleider, René Kurpershoek, voor te leggen. Als rechtgeaard mentor gaf hij me het gereedschap in handen om mijn vertaalprobleem te lijf te gaan. Zijn advies luidde: hak het op in delen en rangschik die. Dat helpt je bij je keuze welk element het belangrijkst is en uiteindelijk wat je zou kunnen opofferen om er een goede en begrijpelijke tekst in het Nederlands van te maken. Ik kwam uit op de volgende vijf elementen:
De dichter Robert Frost;
De weg als concreet object;
De weg als metafoor;
Keuzes, dilemma's;
Stagnatie, isolement
Het centrale thema van The Arrest is loyaliteit. En loyaliteit blijkt uit de keuzes die iemand maakt. Keuzes hebben morele consequenties die men van tevoren meestal niet overziet. En is een mens werkelijk vrij om keuzes te maken? Of spelen omstandigheden, toeval, sociale conventies en angst een grotere rol dan misschien wenselijk is? Dat hielp om de gesuggereerde ordening aan te brengen. ‘Keuzes’ kwam daarmee op de eerste plaats, gevolgd door de weg als metafoor voor die keuzes, stagnatie als omstandigheid waarin de hoofdpersoon zich bevindt en waarin hij gedwongen wordt om keuzes te maken. Dan pas de weg als concreet object, en ten slotte: Robert Frost.
Arme Robert Frost! Lethem heeft hem er als indirecte verwijzing bij gehaald om de Engelstalige lezer bij de lurven te grijpen, maar in mijn uiteindelijke vertaling heeft hij het niet gehaald. In de afweging heeft de literaire verwijzing het af moeten leggen tegen begrijpelijkheid voor de lezer. Ik wilde de thematiek en metaforen zo goed mogelijk vasthouden.
Wat is het uiteindelijk geworden? Ik heb het hoofdstuk de titel ‘Hobbels door Vorst’ gegeven en die tekst is ook op het bord terechtgekomen. Het hierboven aangehaalde fragment heb ik als volgt vertaald:
‘Misschien is Vorst eigenlijk een persoon. Vorst werpt hobbels op. Er is voor ons geen andere weg. Maar is een weg die je twee kanten op kunt nemen al niet genoeg keuze, eigenlijk?’
De weg, ooit zorgvuldig aangelegd naar de eisen van het terrein, heeft zijn functie verloren. De woorden op het waarschuwingsbord, bedoeld om ongelukken te voorkomen, zijn allang bevroren. En de weg zit vol hobbels. We maken allemaal keuzes waarvan we de consequenties nooit volledig kunnen overzien. Vertalen is natuurlijk keuzes maken. Wurgende keuzes soms en ik moet eerlijk zeggen dat ik er best even moeite mee heb gehad om de verwijzing naar het gedicht ‘The Road Not Taken’ uit mijn vertaling te slopen. Arme Robert Frost!