Ik kan het gemist hebben, maar ik dacht niet dat er in Nederlandstalige media aandacht is besteed aan het overlijden van de Duitse schrijver Friedrich Christian Delius op 30 mei van dit jaar. Hij werd 79. Het bericht van zijn dood bereikte me via de Facebookpagina van het Günter Grass-Haus in Lübeck, dat de overledene een vriend en een ‘Weggefährter’ van de Nobelprijslaureaat noemde. De twee heren, zegt het museum, praatten graag over ‘God, voetbal en de wereld’. De domineeszoon F.C. Delius – dat was zijn auteursnaam vooral in het begin van zijn carrière – schreef een boek waarin het door Duitsland gewonnen wereldkampioenschap voetbal in 1954 een grote rol speelt; de Duits-Poolse katholiek Günter Grass was een fan van de Hamburgse club FC St.-Pauli, hij las zelfs ooit in het Millerntor-stadion voor uit eigen werk, twee keer drie kwartier, inclusief verlenging met drie gedichten. En dan die ‘wereld’ die onderwerp was van hun gesprekken: Delius en Grass waren allebei schrijvers met linkse, radicaaldemocratische idealen, allebei verwerkten ze autobiografische, historische en actuele gebeurtenissen in hun werk.
Hun beider productie is groot en hun aanzien in Duitsland eveneens: allebei kregen ze de nodige Duitse prijzen, waaronder de Duitse literatuurprijs, die naar de negentiende-eeuwer Georg-Büchner is genoemd. Grass kreeg hem in 1965, Delius in 2011, de een tamelijk aan het begin van zijn carrière, de ander toen hij bijna zeventig was. Een belangrijk verschil tussen de twee schrijvers is hun gang over de grens: Grass kreeg ook buitenlandse prijzen en onderscheidingen, Delius, voor zover ik kan zien, niet. Dat heeft er ongetwijfeld mee te maken dat van Delius veel minder werd vertaald dan van Grass. Van Grass werden sommige boeken in veertig of meer talen vertaald, van Delius verschenen, zegt de website van zijn uitgeverij, boeken in twintig talen. Als we met de nodige slagen om de arm Wikipedia als maatstaf nemen, dan kunnen we constateren dat aan Grass in honderd talen lemma’s zijn gewijd, aan Delius zijn dat er twaalf – het Nederlands zit daar overigens niet bij.
Het verschil tussen de twee auteurs voor de Nederlandstalige situatie is dit: van Günter Grass werd een aanzienlijk deel van het oeuvre vertaald, van Christian Delius één roman, één novelle en een stuk of wat gedichten. Vijf van die gedichten vertaalden Ton Naaijkens en ik in 1980 voor Poetry International, twee andere namen we in 1984 op in de Spiegel van de Duitse poëzie. In het Poetry-bundeltje stonden ook vier vertalingen die Jos Bertelink eerder elders – maar waar? – had gepubliceerd, en dan vertaalde Gerrit Bussink in 1976 nog twee gedichten van Delius voor De Revisor. Er is vast nog meer, maar voor het oprapen liggen de gegevens over verspreide publicaties niet.
Die verspreide publicaties zouden bij de inventarisatie wat minder gewicht hebben als er een substantieel aantal boeken uit de grote productie van Delius was vertaald, maar dat is niet zo. Er verschenen twee van zijn boeken in het Nederlands: bij Van Gennep in 2011 de roman Portret van een moeder als jonge vrouw, een vertaling door Elly Schippers van Bildnis der Mutter als junge Frau (2006), en in 2013, ook bij Van Gennep, de novelle De zondag waarop ik wereldkampioen werd, een vertaling door José Rijnaarts van Der Sonntag, an dem ich Weltmeister wurde uit 1994. Voor deze boeken was, als het goed zie, mondjesmaat aandacht in de Nederlandstalige pers. Het voetbalboek was dertien jaar na het verschijnen in Duitsland en zes jaar vóór het verschijnen van de Nederlandse vertaling het onderwerp van een interview met Delius in het literaire voetbalperiodiek Hard Gras (nummer 112 van 2007). In dat interview kwam ook aan de orde waarom voor ons hier de naam Delius niet per die van een Duitse schrijver is. Wij kennen Max Delius, het – dat mogen we vast zeggen van Harry – alter ego van de auteur van De ontdekking van de hemel.
Hoe komt dat nou, vroeg ik me bij het overlijden van Christian Delius voor de zoveelste keer af, dat de ene auteur wel vertaald wordt en de andere niet? Of, in dit geval: waarom werd er van Delius zo weinig vertaald? Voor een mogelijk overtuigend antwoord zou gedegen onderzoek nodig zijn, waarbij toch, vermoed ik, een rol zal spelen dat Grass, geboren in 1927 en actieve deelnemer aan de Tweede Wereldoorlog, de last van de Duitse geschiedenis net even anders met zich meedroeg en die last verpakte in pure literatuur. Met zijn Blechtrommel plofte hij de wereldliteratuur binnen, om pas later zijn linkse politieke engagement te tonen. Delius, in 1943 in Rome geboren als zoon van een daar werkende Duitse dominee die in 1944 met zijn gezin naar Duitsland terugkeerde, debuteerde in 1965 en publiceerde zijn eerste boeken – satirische poëzie en documentair proza – bij de linkse uitgeverij Klaus Wagenbach en later bij de radicalere afsplitsing daarvan, Rotbuch Verlag; bij beide uitgeverijen was hij redacteur.
Ook toen Christian Delius vanaf het begin van de jaren 1980 vooral romans ging publiceren bij de ideologisch niet-gekleurde uitgeverij Rowohlt, betekende dat niet dat het Nederlandse taalgebied belangstelling kreeg. Dat de twee romans die uiteindelijk in 2011 en 2013 in Nederland zouden verschijnen allebei bij uitgeverij Van Gennep onderdak vonden, betekent wat mij betreft dat de politieke oriëntatie van Delius nog steeds een factor was. Misschien vertellen de vertaalsters ons ooit nog eens hoe dat ging met die twee boeken: waarom werden ze uiteindelijk toch nog vertaald, op wiens voorstel gebeurde dat, waren er nog meer plannen, hoe waren de verkoopcijfers? Het zijn vragen die in het kader van deze dertienhonderd en nog een paar woorden wel gesteld kunnen worden, maar niet beantwoord.
Waren de boeken van Christian Delius misschien – ik vraag het heel voorzichtig – te ‘Duits’? En daarmee bedoel ik zoiets als: te zwaar, te onfrivool, te geconstrueerd, te onspeels gevuld met geschiedenis en ‘Duitse’ problemen? Zou het kunnen dat zijn boeken, zodra ze de grens over hadden gemoeten, te veel uitleg nodig hadden gehad? Zijn boeken zijn wel in hun algemeenheid thematisch vergelijkbaar met die van Günter Grass, maar bij die laatste zorgen de taal, de stijl en de speelsheid er toch voor dat zijn Duitse boeken wereldliteratuur worden, die ook zonder voetnoten door het leven kunnen.
Had ik zelf iets moeten ondernemen om meer van Delius vertaald te krijgen? Ik geloof niet – we hebben het over meer dan veertig jaar geleden – dat ik het overwogen heb. Zoals gezegd: hij was in 1980 vooral een dichter, en daar kon je in die tijd als beginnend vertaler niet mee aankomen bij de grote uitgeverijen – onze eerste vertalingen waren daar net aan het verschijnen. En voor mijn eigen marginale uitgeverij, die in 1979 was begonnen was met het uitgeven van vooral poëzie, is het ook niet aan de orde geweest.
(Uit de festivaluitgave van Poetry International)
(Voorblad festivaluitgave)
In 1980, toen Christian Delius aan Poetry International deelnam en Ton Naaijkens en ik hem voor dat festival vertaalden, ontmoetten we hem natuurlijk, en later ook nog een paar keer, want hij woonde in die tijd in Nederland, in de buurt van Nijmegen, waar zijn toenmalige echtgenote tijdelijk werkte. We praatten zelfs een keer een middag lang met hem over het maken van een boek, maar dan een boek over Nederland voor de Rotbuch Verlag, waarvan hij, zoals gezegd, redacteur was. Samen met Christian Delius en Gregor Laschen, onze voormalige docent Duitse literatuur aan de Utrechtse universiteit, maakten we plannen voor een ‘Reisebuch Niederlande’. Bij Rotbuch Verlag was toen net een Reisebuch Italien verschenen, met als ondertitel ‘Über das Lesen von Landschaften und Städten’. Zo’n boek moest er ook over Nederland komen. Maar het bleef bij een voornemen.
Tegenover alles wat niet tot stand kwam, staat genoeg waardevols dat er wel kwam. De antwoorden op de vragen die ik hierboven stel kunnen we alleen krijgen als we het werk van Delius lezen of opnieuw lezen en vragen stellen aan uitgeverijen, redacteuren, smaakmakers en vertalers. Ik denk dat dat lezen en vragen stellen de moeite loont, al was het maar omdat Delius een aardige vent was.
Reageren? info@tijdschrift-filter.nl.