Jaren geleden, tijdens een semester aan de universiteit van Bordeaux, schreef ik een artikel over het spelelement in Lolita (1955) van Vladimir Nabokov. Over hoe onschuldige spelletjes tennis en schaak een schuldige werkelijkheid moeten verhullen (een jong meisje wordt ontvoerd door haar stiefvader, die haar niet als dochter, maar als geliefde beschouwt), over de gewiekste taalspelletjes die Humbert Humbert speelt met de enige die hem kan ontmaskeren, maar vooral over het allesoverkoepelende spel dat wordt gespeeld met de lezer. Humbert zit in het beklaagdenbankje van de rechtbank en moet zich verantwoorden: wat bezielde hem om de twaalfjarige Dolores te ontvoeren en te verleiden? We krijgen een verhaal te horen dat als De Waarheid wordt gepresenteerd, maar natuurlijk slechts de verslaglegging is van één man, en die man is de ontuchtpleger die nogal wat te verliezen heeft.
Grenzen opzoeken en daar overheen gaan, verboden gevoelens niet schuwen: het verbaast me niet dat relschopper Serge Gainsbourg een album schreef dat geïnspireerd is op Lolita. Om mijn van buitenhuizige activiteiten verstoken avonden wat spannender te maken, besluit ik me te wagen aan de vertaling van dat album: L’histoire de Melody Nelson (1971). Het project, waarvan mijn hoofd heel kolderiek ‘Met Melody door de pandemie’ maakt, is inderdaad een waagstuk. Niet alleen omdat het je bijna medeplichtig maakt aan een strafbaar feit, en daar nog van geniet ook, maar vooral omdat de toespelingen subtieler zijn dan ik altijd dacht. Toen ik nog gewoon luisterde zonder te verstaan, zullen we maar zeggen. (Om nog maar te zwijgen van de uitdagingen die het vertalen van poëzie/liedteksten met zich meebrengt voor iemand die zich voornamelijk met proza bezighoudt.) Mijn avonden met Serge.
L’histoire de Melody Nelson is een conceptalbum: alle nummers vormen samen één verhaal. In zeven nummers doet een ik (die vooral in het eerste en het laatste nummer op de voorgrond treedt) zijn ongelukkige liefdesgeschiedenis met Melody uit de doeken. Hij rijdt met zijn Rolls Royce in een onbekend, duister gebied (‘une zone dangereuse, un endroit isolé’) en in een moment van onoplettendheid botst hij op een meisje dat daar fietst: Melody. Logischerwijs (in deze droomwereld althans) ontspint zich hier direct een wederzijdse aantrekkingskracht. De ik-figuur neemt het onervaren meisje Melody mee naar een weelderig gedecoreerde hotelkamer. Daarna (onbekend hoeveel tijd hier verstrijkt) besluit Melody op het vliegtuig naar huis te stappen, maar komt tragisch om het leven bij een crash. De ik-figuur is ten einde raad en vindt de papoea’s, die vliegtuigen aanbidden in de zogenaamde cargo-cultussen1, opeens zo gek niet meer. Misschien kan ook hij zich wenden tot die cultus en komt Melody daarmee nog uit de hemel vallen, bij hem terug.
De link met Lolita is duidelijk: hier wordt een ‘relatie’ (als je het zo wilt noemen) beschreven tussen een oudere man en een jong, onervaren meisje. Ook de albumhoes is suggestief: een meisje jong genoeg om nog een pop te hebben, maar oud genoeg om seks uit te stralen (alleen de sucette à l’anis ontbreekt nog).
Bij nadere bestudering van de songteksten blijkt echter dat er wel verwijzingen zijn, maar nergens expliciet. Als vertaler moet je er dus ook voor waken die verwijzingen niet te expliciet te maken: niet even laten zien dat je de verwijzing wel hebt gezien, dus. Enkele voorbeelden:
Mais ses jours étaient comptés
Quatorze automnes, et quinze étés
- Ballade de Melody Nelson (02)
Haar dagen waren geteld: is dat een vooruitwijzing naar haar dood, of is haar ‘houdbaarheidsdatum’ als nimfijn2 bijna bereikt? De verleiding om het woord nimfijn ergens in de vertaling terug te laten komen is groot – al was het maar omdat het zo’n handige rijmklank is –, maar Gainsbourg bezigt nergens de term nymphette. Verderop in het nummer wordt Melody achtereenvolgens ‘une petite animale’, ‘adorable garçonne’ en ‘délicieuse enfant’ genoemd: daar druipt de lust vanaf, maar mijn vertaling is bij nadere bestudering te interpretatief (de enthousiaste vertaler ging los, hier gaat uiteraard nog aan gesleuteld worden):
Une petite animale que cette Melody Nelson
Une adorable garçonne
Et si délicieuse enfant
Que je n’ai connu qu’un instant
Dierlijk en puur, deze Melody Nelson
Een jongensmeisje pur sang
Nog een kind en al vervuld
Van zonde en lust, boete en schuld
- Ballade de Melody Nelson (02)
Nog zo’n moment waarop je geneigd bent een impliciete verwijzing expliciet te maken: in het openingsnummer (Melody, 01) wordt Melody beschreven, ze heeft ‘des cheveux rouges’. Wie Lolita op het netvlies heeft, zou hier wellicht in plaats van ‘rood’ ‘de kleur van vuur’ van willen maken als verwijzing naar de beroemde openingszin: ‘Lolita, light of my life, fire of my loins.’
Soms is de link tussen Gainsbourg en Nabokov een gemeenschappelijke bron waarnaar verwezen wordt. Humbert Humbert (in Lolita) is universitair docent Franse literatuur en strooit met verbasterde Franse auteurs en werken. Arthur Rimbaud komt meermaals terug in de gedaante van Arthur Rainbow. Bij Gainsbourg is de verwijzing meer verhuld: ik hoor in ‘Le soleil est rare’ (dat herhaald wordt in het derde nummer van het album, Valse de Melody Nelson) Rimbauds gedicht ‘Soleil et chair’3 doorklinken. Het is een ode aan de zon en de aarde (het vlees), met een sterk seksuele lading. Vooralsnog heb ik geen bevredigende oplossing gevonden voor de vertaling ervan – ik twijfel tussen de verwijzing laten schieten (is de verwijzing überhaupt sterk genoeg aanwezig?), ergens anders verwijzen naar Rimbaud, of wellicht een toespeling maken op een Nederlandse tekst die seksueel getint is.
En zo zijn er nog vele obstakels die bij de vertaling van Gainsbourg overwonnen moeten worden. Natuurlijk bestaat de aantrekkingskracht van L’histoire de Melody Nelson niet enkel uit deze dialoog met Nabokovs Lolita. Het album is muzikaal volkomen uniek en veel conventies worden overboord gegooid (hoe kun je ook anders wanneer je Serge Gainsbourg heet). De teksten zijn geweven van een verfijnde, complexe stof: klankherhalingen, metaforen, (andere) literaire verwijzingen, woordspelletjes. Lolita is slechts één van de rode draden die door het album lopen, en ik heb ze nog lang niet allemaal ontrafeld. Of de vertaling van de zeven songteksten ooit het daglicht zal zien, of dat die verborgen zal blijven in de duisternis van de avondklok – wie zal het zeggen?
N’ayant plus rien à perdre, ni Dieu en qui croire
Ik heb niets te verliezen en hoop is mijn god
- Cargo culte (07)
Noten
1 Rond de Tweede Wereldoorlog ontstonden veel cargo-cultussen in Nieuw-Guinea, toen Japanse en Amerikaanse troepen landden op eilanden die weinig contact hadden met de buitenwereld. Militairen kapten bossen om landingsbanen aan te leggen voor vliegtuigen met vracht (cargo). Voor veel eilandbewoners was het een raadsel waar die vliegtuigen vandaan kwamen. Na het vertrek van de militairen probeerden de eilanders opnieuw cargo te laten landen door bossen te kappen of houten landingstorens te bouwen, zonder zich te realiseren waarom die vliegtuigen daar landden. Ze zorgden voor alle noodzakelijke voorwaarden, maar zonder de juiste techniek bleef resultaat natuurlijk uit. https://paulvanbuuren.nl/cargocult/
2 Nimfijn: ‘Tussen de leeftijdsgrenzen negen en veertien komen jongedames voor die tegenover bepaalde behekste reizigers, twee of vele malen zo oud als zij, blijk geven van hun ware aard, die niet menselijk is maar nimfisch (oftewel demonisch); en ik stel voor die uitverkoren wezens aan te duiden als “nimfijnen”.’ (Lolita, De Bezige Bij (1992), vertaling door Rien Verhoef)
3 https://www.poetica.fr/poeme-964/arthur-rimbaud-soleil-et-chair/
Carlijn Brouwer (1989) is vertaler uit het Frans en vertaalde onder meer werk van David Foenkinos en Adrien Bosc. Daarnaast werkt ze voor verschillende uitgevers als persklaarmaker en als boekverkoper.