1 Analogie tussen vertaling en architectuur
Het is niet zo moeilijk om een analogie te zien tussen het werk van de vertaler en dat van de architect. Eenvoudig gesteld kunnen we zeggen dat een vertaler met woorden een tekst maakt en dat een architect lijnen op een blad trekt, een bouwplan maakt. De woorden zijn de bouwstenen van de vertaling; de lijnen in verschillende soorten en diktes zijn de basiselementen van het bouwplan. Vertalers en architecten zijn doeners, makers, die handelen vanuit een bepaalde opvatting over vertaling, architectuur.
Vertalingen en bouwplannen zijn tekensystemen. De woorden die de vertaler gebruikt, zijn tekens. Ook de lijnen die de architect trekt, zijn tekens. De tekens die de architect gebruikt, verwijzen naar eventueel te realiseren referenten, objecten in de werkelijkheid: een dikke lijn is een muur, een dunne lijn is een binnendeur … De lezer van de vertaling zal de tekens interpreteren, een aannemer zal het bouwplan interpreteren1.
2 Vertaalkundige metaforen
Over de verbinding vertaling-architectuur is er tot nu toe weinig onderzoek gedaan. Wellicht is het project van Vanna Cestarello (Università di Napoli Federico II) ‘Found/Lost in Translation. Translating Procedures as Conceptual Tools for the Project of Architecture’ een mooie aanzet om dat onderzoeksthema uit te werken. De vertaalprocedures in haar project zijn de procedures van Vinay en Darbelnet: leenwoord, calque, letterlijke vertaling, transpositie, modulatie, equivalentie en adaptatie. Die procedures past ze toe op het werk van onder anderen de Zwitsers-Franse architect Le Corbusier (1887–1965). Ze gebruikt vertaalkundige metaforen om over architectuur te spreken, om architectuur inzichtelijk te maken.
3 Architecturale metaforen
Ook de omgekeerde beweging is mogelijk: het gebruik van architecturale metaforen om over vertaling te spreken. Om dat te illustreren lezen we een fragment, een passage uit ‘Die Aufgabe des Übersetzers’ van Walter Benjamin (1892–1940):
Die wahre Übersetzung ist durchscheinend, sie verdeckt nicht das Original, steht ihm nicht im Licht, sondern läßt die reine Sprache, wie verstärkt durch ihr eigenes Medium, nur um so voller aufs Original fallen. Das vermag vor allem Wörtlichkeit in der Übertragung der Syntax und gerade sie erweist das Wort, nicht den Satz als das Urelement des Übersetzers. Denn der Satz ist die Mauer vor der Sprache des Originals, Wörtlichkeit die Arkade. (Benjamin 1923: XV)
De ware vertaling is doorschijnend, ze bedekt het origineel niet, staat niet in zijn licht, maar laat de zuivere taal als versterkt door haar eigen medium alleen maar des te voller op het origineel vallen. Dat kan vooral door woordelijkheid in de overdracht van de syntaxis, en juist die toont aan dat het woord en niet de zin het oerelement van de vertaler is. Want de zin is de muur voor de taal van het origineel, woordelijkheid de arcade. (Benjamin 2010: 71)
De muur en de arcade zijn architecturale metaforen om over vertaling te spreken. Tussen een muur en een arcade is er een wezenlijk verschil: je kunt niet door een muur heen kijken; door een arcade heen lukt dat wel. Benjamin spreekt expliciet zijn voorkeur uit voor een doorschijnende, woordelijke, arcadische vertaling.
Het gebruik van vertaalkundige metaforen om over architectuur te spreken (Cestarello 2019) en het gebruik van architecturale metaforen om over vertaling te spreken (Benjamin 1923) tonen aan dat er een wisselwerking is tussen beide disciplines. Aan de hand van een voorbeeld gaan we dieper in op die wisselwerking.
4 Wisselwerking tussen vertaling en architectuur2
De verdwenen stad/The lost city is de dubbele titel, de tweetalige naam van een tentoonstelling die werken bevat van de Poolse architecte Malgorzata Maria Olchowska (°1982)3. De naam van de tentoonstelling is bijzonder. Hij verwijst naar een stad die verdwenen is, die er niet meer is – een teken zonder referent, zonder object in de werkelijkheid. De toeschouwer ziet niet de stad, maar wel de verdwenen stad. Hij ziet niet de stad, maar wel sporen van de stad. Hoe kun je iets zien dat er niet meer is? Hoe kun je het verdwijnen tentoonstellen?
Olchowska’s werken hebben onder andere de volgende Engelse en Nederlandse namen: Fragments4, Moments5, Passage, Smeltwater6, Wachtgevels7. Het zijn namen die de aandacht van vertalers en vertaalwetenschappers prikkelen. We kunnen ze verbinden met kenmerken die vaak aan vertalingen worden toegekend.
Fragments
Voor Olchowska is de stad fragmentarisch. Ze vormt geen geheel. Ook een vertaling heeft altijd iets fragmentarisch, iets gebrokens, iets onvolledigs. Ten opzichte van het origineel komt ze steeds tekort. Ze geeft niet helemaal weer wat er in de oorspronkelijke tekst staat. Vertaling is de ervaring van het verlies8.
Malgorzata Maria Olchowska, Fragments (Foto: Marius Vaneeckhoutte)
Moments
De stad verandert elk moment. Ze is nooit dezelfde. Oude huizen worden vervangen door nieuwe appartementsblokken; het grijze parkeerterrein maakt plaats voor een groen plein … Ook vertalingen zijn momentaan, niet blijvend. Ze zijn voorlopig, nooit definitief. Er kan altijd een andere vertaling worden gemaakt. Vertalingen hebben iets weemoedigs. Ze staan vanaf het begin in het teken van het verdwijnen9.
Malgorzata Maria Olchowska, Moments
Passage
De verdwenen stad is een stad waar je doorheen kunt kijken. De constructies zijn doorzichtig. Je ziet doorgangen, overgangen van de ene plaats naar de andere. De grenzen tussen binnen en buiten vervagen. Ook vertalingen zijn passages, overgangen van de ene taal naar de andere taal, van de ene tekst naar de andere tekst.
Smeltwater
Het smelten van ijs of sneeuw is een overgang van de ene toestand naar de andere. Het is een vertaalproces. Het ijs, de sneeuw verdwijnen. In een vertaling verdwijnen de oorspronkelijke woorden. Ze worden vervangen door woorden van een andere taal.
Malgorzata Maria Olchowska, Smeltwater
Wachtgevels
Een wachtgevel is een gevel waartegen nog niet is gebouwd10. De oorspronkelijke tekst is een gebouw met een wachtgevel. De tekst wacht op zijn vertaling – een wachten op een vertaling die misschien nooit komt, een verlangen dat misschien nooit wordt vervuld. Het wachten is de tijdsdimensie van de vertaling: de vertaling komt altijd na het origineel, maar niemand weet wanneer. De wachtgevel geeft aan dat het origineel een lege plek heeft die op invulling wacht.
Malgorzata Maria Olchowska, Wachtgevels
5 Vluchtpunten
We kunnen ons afvragen hoe sterk de verbinding is tussen vertaling en architectuur. Om die vraag te beantwoorden zouden we kunnen verwijzen naar het Babelverhaal (Genesis 11:1–9). Babel is niet alleen het verhaal van de veelheid aan talen, maar ook het verhaal van een onvoltooid bouwwerk. Dat antwoord vinden we niet echt bevredigend. Wat vertaling en architectuur verbindt, is een ongemak – een ongemak om te spreken over het eigen bezig-zijn. Het gebruik van vertaalkundige metaforen om over architectuur te spreken en het gebruik van architecturale metaforen om over vertaling te spreken zijn symptomen van dat ongemak. Het zijn vluchtpunten, plekken die ons even de illusie geven inzicht te krijgen in het eigen bezig-zijn.
Noten
1 We zouden de analogie ook op een andere manier kunnen toepassen: het bouwplan van de architect zou het origineel kunnen zijn waarmee de vertaler aan de slag gaat en de vertaler zou de aannemer zijn die het bouwplan uitvoert.
2 We danken Malgorzata Maria Olchowska voor de waardevolle informatie die ze ons bezorgde.
3 Tentoonstelling De verdwenen stad Malgorzata Maria Olchowska (13 maart 2019–16 juni 2019 deSingel Antwerpen / Organisatie en productie: Vlaams Architectuurinstituut, deSingel Internationale Kunstencampus)
4 https://www.malgorzatamariaolchowska.com/art/verdwenen-stad-fragments/
5 https://www.malgorzatamariaolchowska.com/art/verdwenen-stad-moments/
6 Video Smeltwater (2019): https://vimeo.com/332462961
7 https://www.malgorzatamariaolchowska.com/art/wachtgevels/
8 Dit is een van de mogelijke benaderingswijzen. Vertaling kan ook als winst worden opgevat.
9 ‘De stad is blijvend onaf/The city remains ever unfinished’ schrijft de Belgische architect Paul Vermeulen (°1962) in Stille overdracht/Silent transference, zijn tekst over de tentoonstelling. We vermoeden dat de titel van zijn tekst verwijst naar de overdracht, de vertaling van het werk van de Duitse kunstenaar Paul Klee (1879–1940) naar het werk van Olchowska: Klee schilderde of tekende geen kamers, maar steden, […] het stadsportret [laat], […], de werking van de tijd […] zien. (Vermeulen 2019)
Ook de Turkse architecte Asli Çiçek (°1978) bespreekt het thema van de werking van de tijd in haar recensie ‘Intimacies: Bovenbouw, M.M. Olchowska, Dogma at deSingel’: Olchowska reflects on the sensation of something that has vanished, of architectures that might once have contained something yet no longer contain anything, of cities made out of shadow-like buildings. (Çiçek 2019)
10 Een interessant architecturaal, cultureel verschil: wachtgevels komen in Vlaanderen veel voor, in Nederland veel minder.
Literatuur
Benjamin, Walter. 1923. ‘Die Aufgabe des Übersetzers’, in: Charles Baudelaire, Tableaux parisiens. Deutsche Übertragung mit einem Vorwort über die Aufgabe des Übersetzers von Walter Benjamin. Heidelberg: Verlag von Richard Weißbach, p. V–XVII.
Benjamin, Walter. 2010. ‘De opgave van de vertaler’ (vert. Henri Bloemen), in: Ton Naaijkens e.a. (eds.), Denken over vertalen. Nijmegen: Vantilt, p. 65–73.
Cestarello, Vanna. 2019. ‘Found/Lost in Translation. Translating Procedures as Conceptual Tools for the Project of Architecture’, in: Arquitectonics. Mind, Land & Society, 31, p. 225–240.
Çiçek, Asli. 2019. ‘Intimacies: Bovenbouw, M.M. Olchowska, Dogma at deSingel’, in: A+. 21.05.2019.
Vermeulen, Paul. 2019. ‘Stille overdracht/Silent transference’.
Reageren? info@tijdschrift-filter.nl.