Te midden van de Corona-storm zou je de recente acties van de gerechtstolken en -vertalers haast vergeten. Zij verzetten zich tegen het plan van minister van Justitie Grapperhaus om tolk- en vertaaldiensten voor de overheid uit te besteden aan commerciële bureaus. Verder wil hij mensen met taalbeheersingsniveau B2 in het Register Beëdigde Tolken en Vertalers toelaten. Na de werkweigeringsactie van januari vond op 17 februari een teleurstellend gesprek plaats tussen minister Grapperhaus en een delegatie van de Actiegroep Registertolken en -vertalers. De minister was niet bereid de beroepsgroep ook maar enigszins tegemoet te komen. Op 19 februari volgde een bijna even ontluisterend Algemeen Overleg van de Vaste Kamercommissie voor Justitie en Veiligheid, waarbij de kans op media-aandacht voor de tolken en vertalers sterk werd verkleind door het zoveelste boerenprotest. Het actiecomité had daarom besloten de geplande demonstratie op het plein voor de Tweede Kamer af te blazen, maar de tolken en vertalers hebben het debat wel in groten getale bijgewoond. Het SP-kamerlid Van Nispen had zich uitstekend voorbereid en heeft de goede zaak heldhaftig verdedigd. Ook de kamerleden Bram van Ojik (GroenLinks), Maarten Groothuizen (D66) en Chris van Dam (CDA) stelden kritische vragen. Het kamerlid Van Wijngaarden (VVD) leek minder kritisch. PvdA, ChristenUnie en PVV hebben verstek laten gaan. Minister Grapperhaus bleef maar herhalen dat zijn ministerie de kwaliteit van de vertolkingen en vertalingen kritisch zou blijven volgen, dat de tolken en vertalers blij moeten zijn met de minimumtarieven die hij heeft ingesteld en dat aanbesteding volgens EU-regels nu eenmaal onontkoombaar is. Dat laatste schijnt helemaal niet zo ondubbelzinnig in de EU-regels te staan. Zo is het misschien mogelijk de aanbesteding te verdelen in kleinere kavels of percelen, waarvoor minder strenge Europese regels gelden. Sommige landen, zoals Duitsland, Oostenrijk en Frankrijk, hebben geen Europese aanbestedingsprocedure gevolgd of aangekondigd.
Na dit debat werd eerst een tweede overleg (Verlengd Algemeen Overleg) aangekondigd, maar dat werd vervolgens uitgesteld. In plaats daarvan werd bekendgemaakt dat de Vaste Kamercommissie voor Justitie en Veiligheid de zogenoemde parlementair advocaat heeft verzocht om de juridische onderbouwing van de aangekondigde maatregelen te onderzoeken. Dit kan als een eerste succes voor de tolken en vertalers worden gezien. Intussen heeft het OM tolken die eerder aangenomen opdrachten in het kader van de actie alsnog hebben geweigerd berichten gestuurd waarin wordt gedreigd met consequenties. Daarna heeft het OM ook de overige tolkdiensten, die al waren aangenomen door de geadresseerde tolken, ingetrokken. Deze maatregelen kunnen erop duiden dat het OM onder druk staat en dat de acties dus effect hebben.
De brieven worden als dreigend of intimiderend ervaren en geven vertalers en tolken opnieuw het gevoel geminacht te worden.
Het door gerechtsvertalers en -tolken gevoelde gebrek aan waardering, of die nu financieel of verbaal tot uitdrukking komt, speelt ook bij andere groepen tolken en vertalers. Ik noem een paar voorbeelden die de lage maatschappelijke status van de beroepen illustreren:
- Literair vertalers vertalen prachtig proza of schitterende poëzie voor een schamele vergoeding, maar hun naam wordt soms alleen in kleine lettertjes in het colofon vermeld.
- In veel vacatures wordt gezocht naar iemand die wil vertalen ‘als bijbaan’, of naar een ‘vertaler/telefonist’ of ‘vertaler/receptionist/secretaresse’ die ook nog eens vier talen moet beheersen.
- Een klant die mij onlangs belde met het verzoek om een paar bladzijden te vertalen uit het Roemeens in het Spaans, verklaarde: ‘Het is zo makkelijk, ik zou het met Google Translate kunnen doen, maar het moet beëdigd zijn en u bent nu eenmaal beëdigd.’
- Een collega, tolk, die tijdens een rechtszitting een vraag niet kon vertolken omdat hij deze niet begreep, vroeg om verduidelijking maar kreeg te horen: ‘U moet gewoon de vraag vertalen.’
- Publiek op een boekenbeurs is verbaasd dat romans nog altijd door mensen worden vertaald, zoals Martin de Haan al eens opmerkte.
De vraag die zich steeds weer aandient: waar komt deze onderschatting of minachting vandaan? Of is het geen minachting en speelt een misplaatst, opgeblazen zelfbeeld ons parten? Moeten we ons neerleggen bij een meer bescheiden rol en tevreden zijn met de waardering die we, het moet gezegd, af en toe toch zeker wel krijgen?
Het antwoord op die laatste twee vragen is nee. Het gaat hier, zoals ik in mijn recente columns ook heb benadrukt, om een groep hoogopgeleide mensen die gecompliceerd en verantwoordelijk werk doen. Voor tolken is dat vaak ook nog eens uitputtend werk en niet zelden emotioneel belastend. Andere hoogopgeleide beroepsgroepen die dergelijk werk verrichten (accountants, juristen, artsen, psychologen, enzovoort) worden gewoonlijk serieus genomen en navenant beloond.
Het beeld in de publieke opinie van de vertaler of tolk, dat ook schijnt te leven bij veel opdrachtgevers, doet denken aan de protocol droid C-3PO in Star Wars. Die robot beheerst zes miljoen vormen van communicatie en kan tussen deze talen tolken. Hij is beleefd, maar wat onhandig en niet doortastend. Hij houdt meer rekening met de risico’s dan met het mogelijke succes van een plan. Soms komt hij grappig over. Maar hij komt voor in alle Star Warsfilms en zonder hem zou geen avontuur goed eindigen. Met andere woorden, ze hebben hem altijd nodig.
De protocol droid C-3PO. Copyright: Lucasfilm.
Een ander, wat negatiever, cultuurhistorisch beeld van de tolk is dat van La Malinche, of Malintzin. Zij leefde in het zestiende-eeuwse Mexico, toen het Spaanse onderkoninkrijk Nueva España, en sprak zowel Nahuatl als Maya. Ze werd tot slavin gemaakt, verkocht en in 1519 geschonken aan Hernán Cortés, de Spaanse veroveraar van Mexico. Na enkele jaren beheerste ze ook het Spaans. Ze werkte voor de veroveraars als tolk tussen de drie talen en gaf hun ook uitleg over de inheemse culturen. Zo stelde zij Cortés, met wie ze trouwde, in staat allianties met bepaalde groepen te sluiten en een succesvolle verdeel-en-heerstactiek toe te passen. Om die reden wordt zij door velen in Latijns-Amerika gezien als een verrader van haar eigen volk en cultuur. De term malinchismo wordt in Mexico zelfs gebruikt voor ‘een maatschappelijk complex van afwijzing van het eigene en voorkeur voor het buitenlandse’.1
Malinche tolkt voor Cortés tussen het Náhuatl en het Spaans. Schilderij uit Tlaxcala, 16e eeuw.
Bij het lezen van de levensgeschiedenis van La Malinche dringen de parallellen met de moderne situatie zich op. Tolken en vertalers werken in veel gevallen voor de machthebbers, de autoriteiten, soms de bezetters, bijvoorbeeld als taptolk bij de politie of als verhoortolk bij de IND. Daarom worden ze gewantrouwd door hun eigen taalgemeenschap, maar ook door hun werkgevers, door wie ze beschouwd worden als noodzakelijk kwaad omdat ze met informatie in de vreemde taal kunnen omgaan. De opdrachtgevers kunnen vaak niet of moeilijk nagaan of de vertalingen kloppen, wat weer veel vragen over de integriteit van tolken en vertalers oproept. Vertalers en tolken vormen de spil van interactie en conflicten tussen de oorspronkelijke bevolking en nieuwkomers in een veranderende samenleving, of deze nu kraakt in zijn voegen door de komst van Europese veroveraars, of door de komst van immigranten op zoek naar een beter leven in een moderne Europese welvaartsstaat. Het beeld van La Malinche weerspiegelt zich ook in de situatie van de Afghaanse of Bosnische tolken die in hun eigen land, vaak in riskante omstandigheden, voor NAVO-troepen hebben getolkt. Zij, en hun families, worden daar bedreigd en zien zich in veel gevallen genoodzaakt om, met wisselend succes, asiel aan te vragen in Europese landen. Zoals Ilse Logie schrijft in haar artikel over La Malinche in Filter, is het voor de tolken ‘een precair bestaan, een kwestie van behendig schipperen’.2
C-3PO en La Malinche zijn belichamingen van eeuwenoude, maar clichématige visies op de tolk en vertaler. Dit cultuurhistorische ziektebeeld, met onduidelijke oorzaak, dat bestaat uit een aantal samenhangende, soms wisselende, symptomen, zou je het 3PO-syndroom kunnen noemen. Wat zijn de oorzaken van het 3PO-syndroom? Ik kan er drie bedenken: het wantrouwen jegens de vermeende verrader, het idee van de eenvoudige omzetting en de onzichtbaarheid van de vertaler en tolk.
Het wantrouwen jegens de vermeende verrader bleek al uit de ervaringen van La Malinche en de militaire tolken in Afghanistan of Bosnië. De tolk wordt gewantrouwd door de oorspronkelijke bevolking omdat hij of zij de nieuwkomers bijstaat, maar ook door de nieuwkomers zelf, die afhankelijk zijn van de talenkennis van de tolk. Het misverstand van de eenvoudige omzetting, zoals bijvoorbeeld tot uiting komt in een opmerking als ‘U moet gewoon de vraag vertalen’, veronderstelt dat het vertaal- of tolkproces een eenvoudige omzetting is van de ene taal in de andere, dat het zoiets is als het een-op-een omzetten van woorden, zonder dat daar begrip voor nodig is van het te vertalen idee, kennis van grammatica, of van bron- en doelculturen. Helaas leidt dit wijdverbreide en hardnekkige misverstand tot onderschatting van de capaciteiten van de tolk of vertaler.
Ten slotte kan de lage maatschappelijke status van de tolk of vertaler ook veroorzaakt worden door haar of zijn onzichtbaarheid. Hoe beter en sneller de tolk vertaalt, hoe minder diens aanwezigheid opvalt. Daardoor springt zijn vakkundigheid minder in het oog, vooral wanneer de toehoorder maar één van de vertolkte talen beheerst. Wanneer de polyglot dan toch om aandacht vraagt en meer waardering eist, dan kan dit tot wrevel leiden.
Maar zoals ik hierboven al schreef, er zijn ontwikkelingen die tot optimisme stemmen. Sommige opdrachtgevers behandelen ons met respect en staan aan onze kant bij de bestrijding van het 3PO- of Malinchesyndroom. De Afghaanse militaire tolk Abdul Ahmadzai, een moderne Malinche, heeft na een lange juridische strijd, waarin hij gesteund werd door D66 en de Nederlandse militaire vakbond AFMP, zijn welverdiende politiek asiel gekregen. En niet onbelangrijk: de Deense overheid heeft in december 2019 een aanbestedingscontract van alle tolk- en vertaaldiensten op het gebied van rechtspraak, politie en immigratie na acht tumultueuze maanden, om diverse redenen, voortijdig beëindigd en aangekondigd dat zij zich nu eerst gaat concentreren op kwaliteitsverbetering van de tolkdiensten.
Noot
1 Gómez de Silva, Guido (2008). Diccionario breve de mexicanismos.
2 Ilse Logie (2004), ‘La Malinche, Jeronimo de Aguilar, Felipillo. De rol van tolken bij de verovering van Amerika’, Filter 11.1, p. 3-10.
Roemer Leushuis, tolk Spaans, vertaler Engels, Frans, Roemeens en Spaans, werkzaam voor politie, Justitie en Defensie, Amsterdam.
Reageren? info@tijdschrift-filter.nl.