Onlangs, op 19 juli, besloot ik een oude schuld in te lossen. Ik was in mijn boekenkast op zoek naar nieuwe bedlectuur en bedacht dat ik nu eindelijk eens Jahrestage van Uwe Johnson moest lezen. Uit allerlei bibliotheken van overleden germanisten zijn namelijk niet lang geleden de meeste boeken van Johnson, inclusief brievenedities en secundaire literatuur, op mijn planken terechtgekomen. Ik begon, om op gang te komen, met een boek over hem: ‘Die Katze Erinnerung’. Uwe Johnson – Eine Chronik in Briefen und Bildern uit 1994. Ik sloeg het boek even na middernacht open en ik las dat Johnsons geboortedag 20 juli is, op de kop af 85 jaar daarvoor. En Uwe zag dat het goed was. Overleden is Johnson in 1984, aan een hartaanval, nog geen vijftig jaar oud. Hij geldt als een van de groten van de naoorlogse Duitse literatuur. Johnsons achternaam moet op zijn Duits worden uitgesproken; hij had vermoedelijk Zweedse voorouders, en dat is niet vreemd gezien de streek die ook Johnsons literaire landschap was: Pommeren, nu op de landkaart te vinden aan de Oostzee, ten weerszijden van de Duits-Poolse grens. Mecklenburg-Vorpommern heet de deelstaat nu waar Johnsons jeugd zich afspeelde.
Waarom las ik de Jahrestage en andere grote werken van Johnson niet eerder? Ik vermoed dat ik ze, als ik er wel eens aan rook, te moeilijk vond, te ingewikkeld, en er was niemand die hielp bij het lezen en begrijpen; tijdens de studie Duits in de jaren zeventig kwam Johnson niet aan de orde. Ik las wel het een en ander, essayistisch werk, zijn mooie boekje over Ingeborg Bachmann (Eine Reise nach Klagenfurt), en zijn briefwisseling met Günter Grass. Grass en Johnson kregen rond dezelfde tijd, eind jaren vijftig, een naam in de literatuur en ze woonden zelfs een tijdlang in dezelfde straat in Berlijn.
De dagen na 20 juli hield de Johnsonkroniek me ’s nachts verrassend lang wakker, en ik was vooral onder de indruk van zijn brieven, die soms uitgebreid worden geciteerd, en ook van zijn gedrevenheid precies te zijn. Hij ging erg ver om zijn proza, ook al is het fictie, feitelijk te laten kloppen. Jahrestage. Aus dem Leben von Gesine Cresspahl, zoals de titel volledig luidt, verscheen in vier delen, het eerste in 1970, het laatste in oktober 1983, in februari 1984 overleed hij. De vier delen zijn, hoewel met tussenpozen verschenen, doorlopend gepagineerd, het laatste paginanummer is 1891.
Ik had in de loop van de jaren ook een aantal Nederlandse vertalingen van het werk van Johnson aangeschaft, en dat aantal was klein: de vertaalgeschiedenis is kort. Drie titels werden er tot nu toe vertaald, een van die titels twee keer. De Jahrestage zit er niet bij. Johnsons tweede boek, Das dritte Buch über Achim uit 1961, werd in 1963 vertaald door Thérèse Cornips, en in 1991 nog eens door Carlien Brouwer. Allebei de boeken heten in het Nederlands Het derde boek over Achim. Ik ben zo vrij om na de vergelijking met het origineel van één pagina van de eerste vertaling begrip te hebben voor de beslissing een tweede te laten maken. In 1966 vertaalde Cornips ook Zwei Ansichten (als Twee kanten). In 1985 vertaalde Leo Tunderman nog de kortere prozatekst Skizze eines Verunglückten uit 1981 (als Schets van een verongelukte), nog gevolgd door Vermoedens omtrent Jakob, Carlien Brouwers vertaling van Johnsons debuut Mutmassungen über Jakob (1959).
Dat was het, al staat er misschien nog hier en daar een tekst in een bloemlezing of een tijdschrift. Het zou in het algemeen interessant zijn eens onderzoek te doen naar de discussies die ertoe leiden dat boeken niet worden vertaald, en het geval-Johnson zou me dan erg benieuwen.
Vanaf het moment dat ik Jahrestage begon te lezen, begon het te kriebelen: ik wilde dit boek vertalen. Al na een paar bladzijden zat ik tijdens het lezen te piekeren over oplossingen, en tegelijkertijd wist ik: dat zal me nooit lukken, ik zal nooit een uitgever zo ver krijgen deze bijna 1900 pagina’s moeilijke teksten uit te geven, ik zal daar jaren over doen, ik ben daar veel te oud voor, en ik wil toch echt nog meemaken hoe dit werk een zegetocht maakt en de jury van de Filter Vertaalprijs voor het eerst voor de tweede keer aan dezelfde persoon uitreikt.
Jahrestage vertelt het verhaal van Gesine Cresspahl, ongeveer even oud als Uwe Johnson, die met haar dochter Marie, ongeveer even oud als Johnsons dochter, als geëmigreerde Duitse in New York woont, op hetzelfde adres in Manhattan als Uwe Johnson een paar jaar woonde. Gesine heeft ook dezelfde afkomst: de Pommerse. Ze groeiden allebei op onder Hitler en in de vroege DDR. Boek 1 begint op 20 augustus 1967, boek 4 eindigt op 20 augustus 1968, de dag van de Sovjet-Russische inval in Tsjechoslowakije en het einde van de Praagse Lente. De actuele gebeurtenissen van dat jaar vertelt Johnson ons via soms letterlijk weergegeven berichten uit de The New York Times, en die berichten gaan over Vietnam, over rassenrellen en vele andere zaken.
Riverside Drive 243, New York, waar Gesine Cresspahl woonde (foto: Daniel Albanese)
Gesine reflecteert op de krantenberichten en op haar dagelijkse leven, en dat alles wordt verweven met herinneringen aan familie, geschiedenis en gebeurtenissen in Pommeren, en dat weer soms in Pommers dialect. De toon is, al zijn de zinnen van Johnson niet per se altijd volgens de regels, uiterst melodieus, somber vaak, humoristisch soms, melancholisch – en onvoorstelbaar precies. Ik krijg tijdens het lezen – want ik ben nog maar net op dreef – voortdurend zin om een ticket naar die fenomenaal mooie stad New York te boeken om te bekijken wat er van Johnsons waarnemingen nu nog waar te nemen is. En dan was er dus die vertaaljeuk.
Maar toen ik hier en daar mijn enthousiasme over de Jahrestage begon rond te bazuinen, kreeg ik te horen dat er toch al een vertaling verschenen was, of op het punt stond te verschijnen? Ik ging zoeken en vond inderdaad in de voorjaarsaanbieding 2018 van uitgeverij Van Oorschot de aankondiging van het verschijnen van die vertaling, onder de titel Een jaar uit het leven van Gesine Cresspahl, in twee delen in mei en in het najaar van dat jaar. Alleen: dat gebeurde blijkbaar niet, want digitale boekverkopers laten op dit moment weten dat we deel 1 op 15 januari 2020 kunnen verwachten, het tweede later volgend jaar. Maar waarom lezen we dan op de website van de architectuurhistoricus Ed Taverne in enigszins rammelend Duits dat het eerste deel van Een jaar etc. in het voorjaar van 2018 is gepresenteerd en dat het rond dit ‘indrukwekkende en respectabele project van uitgeverij Van Oorschot tot nu tot relatief rustig is gebleven’?
Verantwoordelijk voor de aangekondigde Nederlandse vertaling is Marc Hoogma, die, voor zover ik kan zien, nooit eerder een boek vertaalde. De eerder genoemde aanbiedingsbrochure van Van Oorschot vertelt ons dat hij in 1952 geboren is en dat hij Johnsons Jahrestage ruim twintig jaar geleden voor het eerst [las], begon te herlezen en […] zo geobsedeerd [raakte] door het werk dat hij vervolgens met de vertaling ervan begon.’ Laten we hopen dat hij een natuurtalent is. Zo niet, dan krijg ik nog meer last van vertalersnijd.
Bibliografie
Uwe Johnson, Jahrestage. Aus dem Leben von Gesine Cresspahl. 4 delen. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1970, 1971, 1973 resp. 1983.
‘Die Katze Erinnerung’. Uwe Johnson – Eine Chronik in Briefen und Bildern. Zusammengestellt von Eberhard Falke. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1994.
Uwe Johnson, Eine Reise nach Klagenfurt. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1974.
Uwe Johnson, Anna Grass, Günter Grass, Der Briefwechsel. Herausgegeben von Arno Barnert. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 2007.
Uwe Johnson, Das dritte Buch über Achim. Roman. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1961.
Uwe Johnson, Het derde boek over Achim. Roman. Bilthoven: H. Nelissen, 1963. Vertaling Thérèse Cornips (herdruk Brussel: D.A.P. Reinaert Uitgaven, 1968)
Uwe Johnson, Het derde boek over Achim. Roman. Amsterdam: Meulenhoff, 1991. Vertaling Carlien Brouwer.
Uwe Johnson, Zwei Ansichten. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1965.
Uwe Johnson, Twee kanten. Amsterdam: De Bezige Bij, 1966. Vertaling Thérèse Cornips.
Uwe Johnson, Skizze eines Verunglückten. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1981.
Uwe Johnson, Schets van een verongelukte. Amsterdam: De Arbeiderpers, 1985. Vertaling en nawoord Leo Tunderman.
Uwe Johnson, Mutmassungen über Jakob. Roman. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1959.
Uwe Johnson, Vermoedens omtrent Jakob. Roman. Amsterdam: Meulenhoff, 1990. Vertaling en nawoord Carlien Brouwer.
Uwe Johnson, Een dag uit het leven van Gesine Cresspahl. 2 delen. Amsterdam: G.A. van Oorschot, 2020. Vertaling Marc Hoogma (aangekondigd).
Reageren? info@tijdschrift-filter.nl