Rillen met Rilke

Bert de Waart

De herfst is het lievelingsseizoen van de dichters¹, en herfstgedichten worden misschien wel vaker geciteerd dan die over de andere seizoenen samen. En dan vooral der Sommer war sehr groβ: aan dat citaat was vorige maand weer niet te ontkomen in de media. De likes buitelen over elkaar heen: mooiste gedicht ooit, mooiste Duitse gedicht, mooiste gedicht van Rilke, mooiste herfstgedicht. ‘Herbsttag’ is hoe dan ook onverwoestbaar populair, en is dus vaak vertaald. En het ís ook prachtig.

Herr: es ist Zeit. Der Sommer war sehr groß.                   
Leg deinen Schatten auf die Sonnenuhren,
und auf den Fluren laß die Winde los.

Befiehl den letzten Früchten voll zu sein;
gib ihnen noch zwei südlichere Tage,
dränge sie zur Vollendung hin und jage
die letzte Süße in den schweren Wein.

Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr.
Wer jetzt allein ist, wird es lange bleiben,
wird wachen, lesen, lange Briefe schreiben
und wird in den Alleen hin und her
unruhig wandern, wenn die Blätter treiben.

Peter Verstegen schrijft in zijn dikke bundel vertalingen met commentaar² dat dit gedicht zich betrekkelijk makkelijk in het Nederlands laat vertalen, omdat de natuurlijke equivalenten van zeven rijmwoorden ook in het Nederlands rijmen; hij  bedoelt blijkbaar sein – Wein, Tage – jage en bleiben – schreiben – treiben. Nou ja, betrekkelijk makkelijk?

Ik heb zes in Nederland gemaakte vertalingen uit de tweede helft van de vorige eeuw bekeken, drie in de ene en drie in de andere rijkstaal: van Anton Korteweg, Peter Verstegen, Menno Wigman, Sybe Sybesma, Fedde Schurer en Marten Sikkema. De Nederlandse vertalingen heten ‘Herfstdag’, de Friese ‘Hjerstdei’. Als we ons even beperken tot officiële landstalen is het Duits het nauwst verwant met het Nederlands, en andersom. Het Fries en het Engels zijn hogerop in de stamboom verwant: het zijn zustertalen van elkaar, en ‘‘nichten’’ van de zusjes Nederlands en Duits. Die lijken dus erg op elkaar, en Duits en Fries veel minder. Dat merk je bij het vertalen.

Eerst over de tweede strofe.

Befiehl den letzten Früchten voll zu sein … schweren Wein
Korteweg, Verstegen en Wigman laten zijn in r. 4 rijmen op wijn in r. 7. Daardoor zitten ze ook vast aan de moeizame metafoor in r. 4: ‘Beveel de laatste vruchten vol te zijn.’ Hier wordt de Heer van r. 1 gevraagd de laatste vruchten te bevelen vol te zijn. Vol te worden misschien? Maar ook daarvan is niet goed te begrijpen hoe die vruchten dat bevel in Bacchusnaam kunnen opvolgen. De Heer zal zelf de handen uit de mouwen moeten steken, en dat is ook wat in de rest van deze strofe staat: met twee warme dagen.

In het Fries rijmt  de infinitief ‘zijn’, wêze, niet op wyn. De Friese vertalers hebben, zou je kunnen zeggen, van de nood een deugd gemaakt door werkwoorden te gebruiken met het voorvoegsel yn. In de gebiedende wijs komt dat voorvoegsel achteraan te staan, waar het rijmt op wyn in r. 7: Jit nou … folheit yn, (‘giet ... in’, Schurer), Jit nou … rypdom yn (‘giet … rijpheid in’, Sybesma), Twing no … ripens yn (‘dwing … rijpheid in’, Sikkema). Onberispelijk rijm, en een begrijpelijke r. 4.

zwei südlichere Tage … und jage
Voor het rijmpaar Tage – jage nemen de Nederlandse vertalers genoegen met het halfrijm dagen – jaag. Het Friese woord voor ‘jagen’ is  jeije: hier is dus weer werk aan de winkel. Schurer en Sikkema kiezen dragen, Sybesma  heeft een andere oplossing. Alle drie moeten daarvoor r. 6 en 7 aanpassen: … noch in pear (‘een paar’) sudelike dagen / om har nei de foleining ta (‘naar de voltooiing toe’)  to dragen / en driuw dyn swietens (‘drijf Uw zoetheid’) … ( Schurer), … noch twa súdeliker dagen / lit har de gloed van folsleinens (‘volledigheid’) dragen / jei (‘jaag’) lêste swietens … (Sikkema). Vooral Sybesma  heeft fors ingegrepen in de tekst.… jit (‘nog’) twa sudeliker dagen / … driuw har mei laech op lagen (‘met laag op lagen’) / de lêste swietens (‘zoetheid’) yn ‘e swiere wyn.  Vooral Schurer vertaalt knap: het volle rijm dagen – dragen, en die laatste infinitief soepel in de zin ingepast; het verlies van jage gecompenseerd in r. 7: driuw.

Schurers versie van zwei …Tage, in pear … dage, toont nog een ander aspect van het vertalen in het Fries: de vertaling is vaak wat spreektaliger dan de brontekst. Het Fries is vooral een voertuig voor dagelijkse mondelinge communicatie, en de schrijftaal heeft een minder vanzelfsprekende status. Erik Hoekstra vertaalt bijvoorbeeld de eerste alinea van Nietzsches Also sprach Zaratusthra / Dat sei Zarathustra zo:

Baut sich keines mehr … hin und her
De meest geciteerde regel is r. 8: Wer jetzt kein Haus hat baut sich keines mehr. Korteweg, Verstegen en Schurer vertalen keines met het, resp. it. Niet precies wat er in het Duits staat, en Wigman schrijft dan ook … bouwt er geen meer, maar dat hompelt nogal. Sybesma’s vertaling is perfect vijfjambisch: bout ek net mear ien, maar nu heeft hij een rijmwoord op ien nodig in r. 11, en dat wordt fier fan elkenien (‘ver van iedereen’) / omswalkje … , een toevoeging die lijkt op wat hij in de tweede strofe doet met laech op lagen. Sikkema vindt een elegantere oplossing: het Fries kent een woord voor keines, dat ook metrisch past: gjinnent: bout him gjinnent mear.

wird es lange bleiben – lange Briefe schreiben – wenn die Blätter treiben
Voor bleiben – schreiben – treiben liggen blijven – schrijven – drijven  en  bliuwe – skriuwe – driuwe voor de hand. Maar wenn die Blätter treiben is in het moderne Duits niet gebruikelijk in de hier bedoelde onovergankelijke betekenis: ‘de bladeren bewegen (over de grond o.i.d.)’, en in het moderne Nederlands en het moderne Fries kun je alleen iets zeggen als de bladeren drijven, de blêden driuwe als het gaat over bladeren die in stromend water liggen. Vier vertalers voegen een plaatsbepaling in, waardoor de slotregel nog steeds een beetje vreemd, maar wel acceptabel is:  troch de loft (Sybesma), troch de leanen  (Schurer), op de wind (Korteweg), op de herfstwind (Wigman). Verstegen en Sikkema passen de zinsbouw aan: ze gebruiken het overgangelijke voortdrijven / driuwe (‘voortjagen, laten bewegen’), waarbij de bladeren lijdend voorwerp zijn, de wind onderwerp, en de zin syntactisch foutloos: … als de wind de blaren voort zal drijven. (Verstegen), wylst fleagen wyn (‘windvlagen’) de blêdden fierder driuwe. (Sikkema). Met de wind als onderwerp krijg je drijft of driuwt in het enkelvoud, en ik vind Verstegens oplossing, zal drijven, minder fraai dan die van Sikkema: wylst fleagen wyn …, waarbij hij ook het éénlettergrepige Friese wylst efficiënt gebruikt.

Schurer gebruikt trouwens niet bliuwe, skriuwe  en driuwe, maar het ‘nog veel Friesere’ hifkje (‘wikken en wegen’), briefkje (‘brieven schrijven’) en drifkje (‘voortdrijven’). Ook elders in het gedicht is zijn vertaling ‘Frieser’: kein Haus > gjin sté, allein > ienlijk, unruhig > ungeduerich.

Rainer Maria Rilke (1875 - 1926)

Poëzie vertalen Duits-Fries lijkt, deze zes vertalingen overziend, lastiger dan Duits-Nederlands. Duits-Fries heeft minder valse vrienden, maar vooral minder voor de hand liggende equivalenten. Dat dwingt tot vrijer vertalen, en stimuleert de creativiteit.  Ik vind de Friese vertalingen ook mooier klinken. Maar misschien is dat gewoon omdat ik niet echt Fries spreek. Dat heeft daardoor in mijn oren een exotisch vleugje dat dit min of meer mystieke gedicht wel staat. Maar ik hoor ook bij het lezen van Haarsdag, de Groningse vertaling van Jan Glas³, Ede Staal zingen. Daar valt voor Korteweg, Verstegen en Wigman niet tegenop te vertalen.

Noten
1 Lees maar na in Hans Vleks poëticale gedicht ´Herfst´, dat eindigt met:

Sigarenmakers hebben het al opgegeven
handspinsters en klompensnijders dito
maar hij niet

want na een flinke slok
warme chocola volgt onver-
biddelijk en onverbeterlijk

de titel: Herfst. (Vlek 1970, p. 107)

2 Verstegen 1989, p. 295. Waarom staat niet in elk boek met mooie vertalingen een commentaar van de vertaler? Ik wil altijd wel weten welke keuzes de vertaler heeft gemaakt, en waarom, voor welke dilemma’s hij stond, en hoe hij zich daaruit gered heeft. Voor een vertaalstrategie kun je mij altijd wakker maken.
3 Glas’ vertaling staat, met een Drentse van Marga  Kool, een Twentse van Anne van der Meiden, en een om verschillende redenen interessante Nederlandse van Henny Hamhuis (Harfstdag, Hearfstdag  en Herfst) in Rilke 2007.

Bibliografie: Bronnen
Duits

‘Herbsttag’: Eerst in Rilke, Rainer Maria. 1902. Das Buch der Bilder. Berlin: Axel Juncker. Het staat ook bij alle vertalingen die ik geciteerd heb.

Nederlands

Korteweg, Anton. 1976. Rilke, Rainer Maria & id. ‘Herbsttag’ De Revisor 3, p. 15 en https://www.dbnl.org/tekst/_rev002197601_01/_rev002197601_01_0136.php

Verstegen, Peter. 1989. ‘Herfstdag’. In: Verstegen 1989, p. 35

Wigman, Menno. 1999. in: Rainer Maria Rilke, Wie nu alleen is. Twintig liefdesgedichten. Gekozen en vert. door id.. Amsterdam: Bert Bakker, p. 21

Fries

Sybesma, Sybe. 1957. ‘Hjerstdei’, De Tsjerne 12, p. 349. Ook in Hettinga 2013 en https://www.dbnl.org/tekst/_tsj002195701_01/_tsj002195701_01_0100.php

Schurer, Fedde. 1965. ‘Rainer Maria Rilke: Oersettingen van id.’, De Tserne  20, p. 15-21 (21). Ook in Hettinga 2013 en https://www.dbnl.org/tekst/_tsj002196501_01/_tsj002196501_01_0004.php

Sikkema, Marten. 1991. ‘Hjerstdei’, De Strikel, 12, p. 23-24. Geciteerd uit Hettinga 2013

Overig

Hettinga, Eeltsje. 2013. Rainer Maria Rilke – ‘Hjerstdei ’- Herbsttag. Weblog van id., 30/01.2013.  https://eeltsjehettinga.nl/752/

Nietzsche, Friedrich. 2000.Dat sei Zarathustra. In boek foar alleman en foar gjinien. Oersetting: Eric Hoekstra. Ljouwert: Bornmeer

Nietzsche, Friedrich Wilhelm. 2011. Also sprach Zarathustra. Project Gutenberg. http://www.gutenberg.org/cache/epub/7205/pg7205-images.html

Rilke e.v.a., Rainer Maria. 2007. Sieben Nedersaksisch. AFdH

Verstegen, Peter. 1989.  Natuur zal kunst nooit blijvend evenaren. De Westeuropese poëzie in honderd gedichten. Vert. en van commentaar voorz. d. -. Amsterdam: Bert Bakker

Vlek, Hans. 1970. Zwart op wit. Amsterdam: Em. Querido’s Uitgeverij N.V.

Reageren? info@tijdschrift-filter.nl.