In 2017 deed ik voor Vrijdag Vertaaldag verslag van boek- en filmtitels die door Duitstalige vertalers van een zonderling equivalent werden voorzien. De drie winnaars: Das schönste Mädchen von Genua (La Superba), Maria in der Hafenkneipe (Het dwaallicht) en Ich kämpfe um Dich (Hitchcocks film Spellbound). Sindsdien hebben attente lezers mij op enkele andere abstruse gevallen gewezen, die ik graag met Filter-lezers deel. Nog veel fascinerender vond ik de vanzelfsprekendheid waarmee vertaalde titels werden ingezet in het alledaags taalgebruik. Zo vertelde een huisgenoot eens dat hij met zijn vriendin op de verrekijk de Fluch der Karibik had gezien, waar ik nog nooit van had gehoord. ‘Ja, dat is die ene film met die ene acteur in de hoofdrol, hoe heet-ie ook alweer, die gast die ook in Die neun Pforten en Wenn Träume fliegen lernen speelt.’
Aangezien deze huisgenoot bijzonder goed Nederlands spreekt, waan ik me in zijn gezelschap doorgaans terug in eigen land. Dit keer was ik het spoor echter volledig bijster. Enig speurwerk op het internet wees uit dat met Fluch der Karibik werd gedoeld op Pirates of the Caribbean: The Curse of the Black Pearl, het eerste deel van de succesvolle piratenserie. De andere films die hij noemde bleek ik te kennen als Polanski’s klassieker The Ninth Gate, respectievelijk de prachtfilm Finding Neverland uit 2004 waarin de ontstaansgeschiedenis van Peter Pan uit de doeken wordt gedaan. Als dromen leren vliegen – hier heeft iemand ze bepaald zien vliegen.
Zodoende kunnen twee mensen over precies dezelfde kunstzinnige bagage beschikken en niettemin door een taalbarrière volkomen langs elkaar heen praten. In de mensa van de universiteit ving ik op hoe een Duitse student tegen een jongen met Aziatisch uiterlijk in het Engels over de film Once Upon A Time in the West praatte, die hijzelf, zoals in de vorige column te lezen is, kende als Spiel mir das Lied vom Tod. Wat ik toen nog niet wist, is dat deze titel een cruciale zin is geworden in de nagesynchroniseerde versie van de film, en wel op de plek waar Frank de jonge Harmonica een harmonica in de mond duwt. In de Duitse versie zegt hij daar: ‘Spiel mir das Lied vom Tod.’ In de Engelse versie was het: ‘Keep your loving brother happy.’ Het voordeel van ondertiteling is dat je tenminste zelf kunt controleren hoe de vertalers te werk zijn gegaan en niet aan hun genade bent overgeleverd.
Van dit soort afwijkingen zijn me inmiddels zo veel voorbeelden bekend dat ik tegenover vrienden weiger nog naar nagesynchroniseerde films te kijken. Vooral bij mijn vriendin, die van kinds af aan films in Duitse versie bekijkt, is bepaald sprake van een cultuurkloof. Een keer raakte ze zelfs geïrriteerd toen ze me in de metro vroeg of ik de film Und täglich grüßt das Murmeltier kende en ik sceptisch vroeg of dat soms de vertaling van One Flew over the Cuckoo’s Nest moest wezen, waarop ze me uitlegde dat de filmtitel Und täglich grüßt das Murmeltier in hedendaags Duits spreekwoordelijk was geworden voor een gebeurtenis die zich dagelijks lijkt te herhalen. Ik haalde mijn schouders op, maar wie schetst mijn verbazing toen we vijf minuten later de metro uitliepen en op de kaartjesautomaat de volgende reclametekst zagen staan: ‘Und täglich grüßt der Ticketautomat…? Hol’ Dir ein Abo!’ Kennis van filmtitels in het Duits bleek noodzakelijk om dergelijke verwijzingen te begrijpen en maakt sindsdien deel uit van mijn integratieproces, zij het met de nodige wrijvingen. Maar mijn vriendin nam niet zonder meer genoegen met Hollandse arrogantie en greep haar kans. Het Murmeltier kreeg nog een staartje… Eerst volgt nogmaals een top-tien van de vertaaltechnische bokkesprongen die vrienden en opmerkzame lezers hebben aangedragen.
10) Happy End mit Hindernissen
Deze film kwam uit de bus tijdens de speurtocht naar films met Johnny Depp, die hier een lange schaduwrol vervult naast hoofdrolspelers Charlotte Gainsbourg en Yvan Attal. Wie zou hebben geraden dat hij in de oorspronkelijke taal ‘Ils se marièrent et eurent beaucoup d’enfants’ heette?
9) Tsatsiki
Een klein uitstapje naar Zweden. Deze kinderfilm naar een boek van Moni Brännström, over een jongetje met een Zweedse moeder en een Griekse vader, heeft een niet onaanzienlijke bijdrage geleverd aan mijn huidige hellenofilie. Tobias, bijnaam Tsatsiki, wordt opgevoed door zijn musicerende moeder die voor wat extra inkomsten een kamer aan politieagent Goran verhuurt. Deze agent ontpopt zich tot een vaderfiguur voor Tsatsiki, die echter onverminderd verlangen voelt naar zijn nog nooit geziene echte vader, de Griekse octopusvisser, die dan ook later in de film wordt opgezocht. De Zweedse titel luidde Tsatsiki, morsan och polisen en de Nederlandse dienovereenkomstig Tsatsiki: mama en de politieman. Voor een Duitse kijker is een politieagent echter niet romantisch genoeg – er moet dringend wat koddigs aan worden toegevoegd. De onvermijdelijke titel was natuurlijk Tsatsiki – Tintenfische und erste Küsse.
8) Orson Welles
Ondanks gemeenschappelijke culturele bagage gaapt er een kloof tussen Duitse en Nederlandse kijkers die alleen met naslagwerken te overbruggen valt. Dat geldt ook voor de Welles-klassiekers Von Agenten gejagt (1943), Herr Satan persönlich (1955) en Stunde der Wahrheit (1967). Kent u die niet? Misschien kent u ze wel onder de titels ‘Journey Into Fear’, ‘Mr. Arkadin’ en ‘The Immortal Story’.
7) Laurel & Hardy
In de vorige top-tien prijkten de komische meesterwerken van de Marx Brothers, die door het Duitse filter werden vermeligd. Maar wie dacht dat hun collega-komieken in vertaling gespaard bleven, komt bedrogen uit. Neem een lukrake selectie van hun korte films. In The Hoose-Gow (1929) belanden de Dikke en de Dunne in de gevangenis. ‘Hoose-gow’ is qua stijlregister vergelijkbaar met de nor, de bak, de bajes – in het Duits bijvoorbeeld ‘der Knast’. Had gekund, maar nee: Unschuldig hinter Gittern. Als er twee figuren rondlopen wier onschuld echt buiten kijf staat, zijn het Laurel en Hardy, zou je denken. Maar nee.
A Chump At Oxford (1940) heeft in de loop der jaren verscheidene Duitse titels gekregen. ‘Chump’ kan worden weergegeven met het Jiddische woord ‘schlemiel’, dat zowel in het Duits als in het Nederlands is ingeburgerd. Mispoes: Wissen ist Macht en Dick und Doof als Studenten passeerden in Duitsland de revue, en in Oostenrijk zelfs Sprung ins Glück. Tegenwoordig staat de film bekend als In Oxford.
Uit hetzelfde jaar stamt Saps at Sea (1940). Een ‘sap’ is ongeveer hetzelfde als een ‘chump’. Geen probleem? Toch wel: Auf hoher See werd de uiteindelijke titel, na de varianten Abenteuer auf hoher See, Immer wenn er hupen hörte en in Oostenrijk Helden auf hoher See. Als er twee figuren rondlopen die je onmogelijk helden kunt noemen, zijn het Laurel en Hardy, zou je denken. Maar nee.
De prijs voor de smerigste vertaalde titel gaat zonder concurrentie naar de film They Go Boom!, uit 1929, met een even prominente als fatale rol voor een waterbed. Geplatzt! of In die Luft! was niet mogelijk: het werd Das feuchte Hotelbett. Als mijn proefschrift niet verkoopt publiceer ik wellicht een pornoboekje met die titel.
6) Monty Python
Ook Monty Python ontkwam niet aan ingrepen. Als vrienden praten over Leben des Brian weet ik waar ze het over hebben, maar voordat me duidelijk werd wat er zoal in Die Ritter der Kokosnuß (1975, Monty Python and the Holy Grail) plaatsgreep, waren we een heel eind verder, om van Monty Pythons Wunderbare Welt der Schwerkraft (1971, And Now For Something Completely Different) nog maar te zwijgen.
5) Mit Schirm, Charme und Melone
Niet alleen boeken en speelfilms blijken vaak onherkenbaar te worden eingedeutscht, datzelfde geldt voor onschuldige televisieseries. Kent U bijvoorbeeld die klassieke Britse serie uit de jaren ’60 over twee geheim agenten? In Nederland heette die De Wrekers, maar in het Duits Mit Schirm, Charme und Melone. Op Musikexpress.de wordt deze volkomen bizarre afwijking zelfs geprezen boven de oorspronkelijke titel The Avengers, die de kijker ‘op het verkeerde been’ zou zetten. Voor de Duitse titel geldt dat uiteraard niet.
4) Nederlandse schrijvers van nu
Kon Maria in der Hafenkneipe voor Elsschots Het dwaallicht met een beetje goede wil nog aan een ouderwetse gewoonte worden toegeschreven, wie naar titels van hedendaagse Nederlandse auteurs zoekt moet bij de oosterburen even goed een extra vertaalslag maken. Sommige titels van de in Duitsland zeer populaire Margriet de Moor zijn onherkenbaar veranderd: Zee-binnen (1999) werd Die Verabredung (2000); De verdronkene (2005) werd Sturmflut (2006) en haar meest recente uitgave in Duitsland betrof ‘Op het eerste gezicht’, een novelle uit Dubbelportret, die in 2016 uiteraard verscheen als Schlaflose Nacht. Kortom, ook recente schrijvers zijn hun titel niet zeker. Wat dat betreft, heb ik geen duidelijker voorbeeld gevonden dan het volgende.
3) Jan Wolkers
Van een verbluffende eenvoud die ieder commentaar overbodig maakt: wie las niet op de middelbare school voor zijn leeslijst Wolkers’ oorlogsroman Amerikanisch kurz? Onder handen van dezelfde vertaalster werd Turks Fruit, dat in de vertaling van Siegfried Mrotzek uit 1975 en in de Duitse versie van de verfilming door Paul Verhoeven nog Türkische Früchte heette, in 2013 op de markt gebracht als Türkischer Honig. In Die Tageszeitung (8.6.2013) heeft journaliste Katharine Borchardt diepgaand op deze wonderlijke afwijking gereflecteerd: “In der Neuübersetzung heißt der Roman nun Türkischer Honig.” Duitstaligen zijn kennelijk allang gewend aan het doe-met-de-titel-maar-raak-beleid.
2) Arnold Schwarzenegger
Dit is eigenlijk valsspelen, aangezien het geen titel betreft, maar het geval is te mooi om onvermeld te laten. In de film Total Recall (1990) wordt Arnold Schwarzenegger tijdens een achtervolging in een oude fabriek getraceerd met een opsporingsapparaatje. In het Engels luidt de tekst: ‘I got a lock!’ – kortom, zoals de Nederlandse ondertiteling luidt: ‘Ik heb een peiling!’ Wat zegt de schurk echter in de Duitse versie, met het opsporingsapparaat in zijn handen? ‘Ich habe ein Schloß!’ Het enige slot dat nog onbereikbaarder is dan dat van Kafka.
1) Schlagertendenz In mijn vorige column sprak ik over de ‘Schlagertendenz’ die pareltjes opleverde als Ich kämpfe um Dich, Das schönste Mädchen von Genua en Maria in der Hafenkneipe. Laatst viel me in Nederland op dat Shark Club, de recentste roman van Ann Kidd Taylor, vertaald was met het nogal slappe Zwemmen met haaien. Zou dit dan het eerste boek zijn waar de Duitse titel beter was dan de Nederlandse? Helaas: het boek heet The Shark Club: Eine Liebe so ewig wie das Meer.
Genoeg gelachen. Mijn vriendin merkt terecht op dat ik al te graag geintjes over dergelijke Duitse gewoonten maak. ‘Zijn Nederlandse titels dan wel altijd getrouw vertaald?’ vroeg ze me, en aangezien ze in een hinderlijk hoog tempo Nederlands leert durfde ik haar niet voor te liegen. Al snel had ze op het internet ontdekt dat films van Laurel en Hardy vroeger in Nederland ook niet onbeschadigd aankwamen. Jack Finneys verfilmde cultklassieker The Body Snatchers werd nog in 1955 vertaald als Het zaad van de ondergang Weliswaar voelt men in ons taalgebied minder behoefte al het buitenlands uit titels te weren, maar ongevraagde vindingrijkheid kan, áls ze eens de kop opsteekt, nog veel dodelijker zijn dan in Duitsland. Dit heb ik haar dan ook eerlijk opgebiecht toen we samen, (achter)op de fiets langs de Amsterdamse boekhandel Martyrium reden.
‘Wist je dat deze winkel naar een Duits boek is vernoemd?’
‘Nee! Welk dan? Das Martyrium? Ik ken geen boek dat zo heet.’
‘Het is een roman van Elias Canetti.’
‘Welke dan?’
‘Die Blendung.’
‘Haal dan eerst maar eens die balk uit je eigen oog!’
David Cohen (1994) studeerde Klassieke Talen en Duits aan de UvA en volgde de onderzoeksmaster Klassieke Talen aan de Humboldt-Universiteit in Berlijn. In 2017 verscheen zijn eerste boekvertaling: Handschrift van Nikos Panayotopoulos bij De Geus.
Reageren? info@tijdschrift-filter.nl.