Thuis blader ik momenteel allerlei knipsels en papieren door in het kader van een zelfopgelegde marteling die moet leiden tot een enigszins verstandige inleiding op de special over het afgelopen vertaaljaar, een traditie waarmee elke nieuwe jaargang van Filter begint. Het valt me elk jaar weer zwaar, ook omdat ik van nature snel ben afgeleid en bij het minste of geringste aanlokkelijke zijpaden wil inslaan. Zoals je een mail kunt krijgen over (ik zeg maar iets, al is het echt gebeurd) ‘ferroconcrete poems’ of (ik zeg maar weer iets, eveneens echt gebeurd) de beste plaats om Bossche bollen te kopen. Nu blader en ploeter ik en kom om de haverklap op een idee hoe de inleiding te beginnen. Dit idee heb ik verworpen: ik had de film Carol gezien en die had me aangegrepen. Op sommige punten hadden me ook dingen gestoord, in dit geval uiteraard zaken die met de vertaling te maken hadden. Ik stond daarin niet alleen: Caroline en ik genoten van de film maar we struikelden over één enkele ondertitel die de film een ander aanzien gaf.
Carol zag ik en las ik later als tekst nog eens na. Het gaat om een boek van de jonge Patricia Highsmith, gepubliceerd in 1952 onder de titel The Price of Salt – in 1991 in het Nederlands vertaald door Inge Kok (voor De Arbeiderspers) onder de titel Carol. Het boek is overigens in de beschrijvingen van de personages en hun gevoelens oneindig veel subtieler dan de film, die ik al buitengewoon subtiel vond, vooral in de manier waarop de twee hoofdrolspelers kijken.
Patricia Highsmith
De verliefdheid die in het verhaal geschilderd wordt, is fraai verbeeld – vanaf een eerste ontmoeting op de speelgoedafdeling van een groot warenhuis tot en met dat ene moment later, als de twee geliefden voorzichtig en voor het eerst elkaars huid aanraken. Het gaat om twee vrouwen, in de film overtuigend gespeeld door Cate Blanchett en Rooney Mara. Je laat je meeslepen door hun schoorvoetend ontluikende liefde, de behoedzaamheid waarmee ze de ander in haar waarde laten. Tegelijk weet je als modern mens dat het fictie is en dat de meerderheid van je tijdgenoten niet in ware liefde wil geloven. Ik beken: ik zag niet de fameuze Cate Blanchett maar de vrouw die ze speelt (Carol) en ik was bereid mijn eigen verliefdheden te spiegelen aan wat zich voor me ontrolde. De romanticus in me was bereid de prijs van het zout vol te betalen.
Maar romantisch of niet: je blijft een kritisch en nuchter vertaler en je kunt in Nederland niet om de ondertiteling heen. Vakidiotie (de neiging om achter elke formulering het spook van de brontekst te zien, alsmede de neiging om elke vertaalde formulering te controleren op juistheid en vervolgens te kapittelen als krakkemikkig dan wel er net naast). Op het moment suprême, als ze allebei zover zijn om toe te geven aan hun verliefdheid, zegt Therese tegen Carol ‘Take me to bed.’ Het wordt botweg ondertiteld met iets heel letterlijks en dus met iets onbepaalds, maar in ieder geval niet met ‘Vrij met me’ of zoals Inge Kok in haar vertaling zegt ‘Mag ik bij je slapen?’ De uitnodiging is behoorlijk expliciet en in de film een doorbraak nadat zo veel mysterieuze blikken de revue gepasseerd zijn. Carol is een film van subtiele blikken: op dit punt overtreft de film het boek zeker.
Subtiliteit mag je echter ook van een ondertiteling verwachten – het viel mee, maar één ondertitel stoorde echt. Op een gegeven moment zegt Carol, als duidelijk is dat haar echtgenoot een privédetective op het reizende stel heeft gezet om een evidente scheidingsgrond te staven en Carol uit de ouderlijke macht te kunnen laten ontzetten: ‘I took what you gave willingly.’ En dat kan twee dingen betekenen. Ofwel: ik nam wat jij uit vrije wil gaf. Ofwel: ik nam uit vrije wil wat jij gaf. In het eerste geval is het Therese die Carol haar lichaam gunt, in het tweede geval zegt Carol dat zij Therese’s uitnodiging tot liefde welbewust en volgaarne heeft aangenomen. Keuze voor 1 of 2 heeft nogal wat consequenties; in ieder geval kiest de ondertitelaar voor 1 en zegt dus iets dat evident is, namelijk dat Therese haar liefde vrijwillig gaf. Een spanningsloze uitspraak zou dat zijn, loos in de lucht hangend. Een vertaling waarin Carol zegt dat ze uit vrije wil gekozen heeft voor Therese betekent veel meer: ze geeft immers haar huwelijk op, riskeert het ouderlijk gezag over haar enige kind te verliezen. Maar ze pleit Therese daarvan vrij en zegt dat ze zelf alle verantwoordelijkheid op zich neemt. Het maakt Carol tot een dramatisch karakter van formaat.
Is de kwestie van belang? Op internet zijn diverse fanpages te vinden waar druk over de film gepraat en met de film gedweept wordt, met diverse eerbetuigingen aan Carol, Therese, de liefde etc. Ook daar duikt het sleutelzinnetje op, zoek bijvoorbeeld maar eens tussen de duizend reacties op tumblr. Sleutelzinnetjes behoeven een subtiele vertaling; anderzijds zet ook een ongelukkige vertaling mensen aan het denken – ik ben zelf het bewijs. Naar mijn idee loopt de innerlijke discussie die ik doormaak (en die Het vertaaljaar 2015 dus niet haalt) vooruit op de spannende slotscène van de film, waarin talloze seconden lang onduidelijk blijft of het uitloopt op een happy end. Ik wil de pret niet willingly bederven.