Met een rendiergebaartje neem ik in Gent afscheid van de man die ik graag zie. Op de treindeur staat ‘izzy’ wat in het Hebreeuws ‘gelach’ betekent. Een uurtje later is de confrontatie met de zwaargewonde Brusselse nationale luchthaven helemaal niet ‘izzy-easy’...
Veilig met Vappu
Na het gevoel van ‘ghequetst ben ic van binnen, doorwont mijn hert so seer’ ervaar ik een positieve schok op Finse bodem. Mijn veiligheidsgevoel wordt er herboren en mijn hele musculatuur raakt bevrijd alsof ze al een aantal uren Finse sauna achter de rug heeft … Ik beleef het Vappu-weekeinde in Tampere. Vappu staat voor Walburgis. Tijdens de Walburgis-viering (of Walpurgisnacht) van 1 mei worden de studenten letterlijk in de Tammerkoski gedoopt. ‘Koski’ betekent stroomversnelling. Vele honderden jaren geleden brak een noordelijke en hoger gelegen wateroppervlakte door naar een zuidelijk en lager gelegen meer. Die snelle waterdoorgang kleurt het stadsbeeld van Tampere en moet een hoogteverschil van zo’n 18 meter overbruggen. Vappu is een gezellig en gemoedelijk gebeuren voor jong en oud. De straten in Tampere staan vol mensen, maar er valt niet één politie-agent – ik weiger politieagent te schrijven – te bespeuren.
Een positieve taalschok
Dit is de allereerste keer dat ik werkelijk in contact kom met de Oeraalse taalfamilie. Ik geniet van het niet-begrijpen dat mij op de volgende positieve sporen zet. Ten eerste voel ik de Finse taal onmiddellijk aan als een erg authentieke taal. En ik houd daar meteen een onvoorwaardelijke taalliefde aan over. Ten tweede doet dit Finse klankbad me met veel nostalgie terugdenken aan de bijzondere spelenderwijze communicatie die ik als kind soms met mijn vader had. We spraken elkaar aan met een opeenvolging van klanken waaraan we zelf geen directe betekenis verbonden. Veel klank, het niet-begrijpen, en vooral ook de intonatie waren belangrijk in dit spel. Dan zei ik bijvoorbeeld: ‘eskalaboesjie pero kiemasola?’, en hij: ‘komito soe kramultatie’, enz. Ten derde leveren de eenvoudige uitspraakregels van het Fins een onvergetelijk moment op. Je spreekt uit wat je ziet staan, en je legt het accent op de eerste lettergreep. Tijdens een kerkdienst in de Lutherse kathedraal kan ik de bladmuziek van de eenvoudige psalmen gemakkelijk op zicht lezen. De universele muzikale taal kan ik vervolgens zonder probleem aanvullen met de fonetische uitspraak van de Finse tekst. Daardoor kan ik uit volle borst in het Fins meezingen zonder er nauwelijks een woord van te begrijpen, al moest het veelvuldige ‘Herra’ wellicht ‘Heer’ betekenen… Ten vierde stel ik mij door die (taal)onwetendheid geheel anders op ten aanzien van de mens en de omgeving. Paradoxaal genoeg kan ik een grote openheid aan de dag leggen, terwijl een essentiële sleutel tot die openheid – met name de taal – ontbreekt…
De onwetendheid als tijdelijk goed
Stilaan beginnen door het opake taalgebeuren hier en daar wat taallichtpunten te schijnen, en ik kan het niet laten een woordenboekje Suomi-Englanti-Suomi aan te schaffen. (Eigenlijk was ik al eerder ‘vals’ aan het spelen, want op de luchthaven van Helsinki had ik een student naar de Finse uitdrukking voor ‘thank you’ gevraagd, en sindsdien oefende ik ‘kiitos’ bij elke dankgelegenheid.) Een eerste positieve taalrilling klasseer ik onder ‘helemaal anders en toch ook weer niet’. Zo is het woord voor ‘tolk’ ook in het Fins uit het oud-Russisch overgenomen. De Finnen zeggen ‘tulkki’. Het woord voor ‘helpen’ is ‘auttaa’ en doet me aan ‘aiutare’ uit de geliefde Italiaanse taal denken. Ook zolang de vruchten exotisch blijven, zijn ze zo goed als identiek aan het Nederlands: ‘banaani’, ‘mandariini’, ‘ananas’, ‘appelsiini’, ‘persikka’. Maar wanneer de vrucht een echt ‘produit du terroir’ wordt, verandert ze – althans voor de Nederlandstalige – in een minder vanzelfsprekend vocabel: ‘omena’ voor ‘appel’, ‘päärynä’ voor ‘peer’ of ‘karhunvatukka’ voor ‘braambes’. Een tweede taalhebbeding zijn de cijfers en getallen. Ik ben voorlopig blijven steken bij ‘één-twee-drie’: ‘uksi-kaksi-kolme’. Hoopgevend is dat er een systeem achter het tellen zit. Zo is bijvoorbeeld ‘tweeëntwintig’ ‘kaksikymmentäkaksi’. Een derde favorabele siddering heb ik bij de vraagwoorden. In het Nederlands en in het Engels zijn we onze w-woorden gewoon: wie (who – maar met de specifieke h-uitspraak!), wat (what), welke (which), waar (where), wanneer (when), en waarom (why). Maar waarom zeggen we ‘hoe’ en ‘how’ – een anagram van ‘who’! – en niet ‘woe’ en ‘whow’? In de etymologiebank lees ik het volgende onder het trefwoord ‘hoe’:
In anlautpositie verloor Proto-Germaans *hw- in het Nederlands voor geronde klinkers het labiale element w en voor ongeronde klinkers het velare element h. Dat verklaart het bestaan van hoe naast alle andere vragende voornaamwoorden met w- (→ wat, → wie enz.).
Welnu, in het Fins komt niet de letter ‘w’ maar spiegelbeeld-letter ‘m’ op de proppen. De vraagwoorden zijn m-woorden of k-woorden. ‘mitä’ of ‘mikä’ voor ‘wat’, ‘missä’ voor ‘waar’, ‘milloin’ voor ‘wanneer’, en ‘mitsi’ voor ‘waarom’. Daarentegen kent het Fins ‘kuinka’ voor ‘hoe’, ‘kuka’ voor ‘wie’, en ‘kumpi’ voor ‘welke’. Een vierde taalbedenking betreft de vervoeging van het werkwoord ‘zijn’. ‘Olla’ vervoegt zich in de tegenwoordige tijd als volgt: ‘olen – olet – on – olemme – olette – ovat’. Opmerkelijk vind ik toch wel de aanwezigheid van de letters ‘m’ en ‘t’ bij de eerste en tweede persoon meervoud. Dit doet me niet alleen denken aan de Franse ‘sommes’ en ‘êtes’, en aan de Italiaanse ‘siamo’ en ‘siete’, maar ook aan de Nederlandstalige vormen ‘zijme’ – zoals in het lied ‘Wij zijme van De Pinte’ – en ‘zijt’.
TransLaw 2016…
… is zeggen dat het doel van mijn trip naar Finland ook de viertalige conferentie ‘Translation and Interpreting as a Means of Guaranteeing Equality under Law’ is. Die bijeenkomst wordt georganiseerd door de Universiteit van Tampere in samenwerking met de Universiteit van Turku. Er wordt een lans gebroken voor kwalitatieve vertaal- en tolkopleidingen, voor kwalitatief vertaal- en tolkwerk, alsook voor individuele taalrechten. De gebarentalen, zeldzame exotische talen, de verkeersterminologie met betrekking tot autonome voertuigen, de Japanse mannelijke en vrouwelijke taal, taalrechten in vreemdelingenzaken… een cascade aan nieuwe uitdagende inzichten die ik graag in mijn taalkoffer meeneem.
Een natuurlijke busreis
Mijn ontroerde eindgedachte gaat uit naar Aira Suormala. Ik ontmoet haar toevallig in de bus van Tampere naar Helsinki. We tateren onafgebroken over taal. Zij is een uiterst interessant open boek. Al mijn opgekropte Finse taalvragen breken los in het bijzijn van de meta-taalkundige Aira. Zij heeft er ook duidelijk plezier in mij allerhande Finse woorden aan te leren: ‘puu’ voor ‘boom’, ‘metsä’ voor ‘woud’, ‘ilves’ voor ‘lynx’… Het raakt me zeer om op die manier te kunnen voelen hoe dicht de Finnen bij hun natuur staan…
Isabelle Bambust (Isabelle.Bambust@UGent.be) verricht sinds 2012 onderzoek aan de Universiteit Gent rond de taalbescherming inzake de grensoverschrijdende mededeling van gerechtelijke documenten.