1 Quebec heeft een ontzettend rijke cultuur… Om zich te onderscheiden van Frankrijk en van het grotendeels anglofone Amerika en Canada hebben de Quebecois een geheel eigen culturele identiteit ontwikkeld, die door de jaren heen sterk veranderd is. Van een collectieve plattelandsidentiteit in de jaren zestig naar een stedelijke, meer individuele identiteit, met ruimte voor verschillen: na verloop van tijd is Quebec zijn diversiteit gaan omarmen en maakt die nu juist deel uit van de cultuur en de identiteit.
2 … en taal. Ook de taal laat zien hoe anders Quebec is dan Frankrijk, Amerika en de rest van Canada. Het niet-gestandaardiseerde Frans van Quebec verschilt sterk van het Frans dat in Parijs gesproken wordt. De taal van de Quebecois heeft zich los van het Frans van Frankrijk ontwikkeld, waardoor bijvoorbeeld bepaalde, voor Fransen archaïsche woorden in het Frans van Quebec nog steeds voorkomen. Daarnaast ondervindt de taal veel invloed van het Engels. Een interessante paradox: enerzijds willen de Quebecois het Engels buiten de deur houden om hun eigen taal en identiteit te beschermen, waardoor er nog altijd een soort strijd bestaat tussen anglofonen en francofonen. Zo gebruiken ze soms (archaïsche) Franse woorden waar de Fransen uit Frankrijk Engelse invloeden toelaten (nettoyeur in het Quebecois in plaats van pressing, zoals in het Frans, voor ‘stomerij’). Anderzijds kunnen ze de invloed van al die Engelstalige gebieden om hen heen niet uitbannen en heeft het Engels wel degelijk invloed op het Frans van Quebec, wat weer zorgt voor Engelse leenwoorden die in het Frans van Frankrijk niet voorkomen (peanut in het Quebecois voor ‘pinda’ in plaats van cacahouète in het Frans).
3 De literatuur van Quebec is veelal doorspekt met verwijzingen naar deze cultuur en taal en is dus heterolinguïstisch1. De meertalige werkelijkheid wordt nagebootst en gethematiseerd in de literatuur van Quebec. In veel Quebecoise boeken spelen de taal en cultuur een rol of zijn ze zelfs onderwerp van het boek. De eigen taal is bovendien mede door de literatuur gevormd: er werd geschreven om de eigen taal, de eigen stem te vinden. In de zoektocht naar de eigen taal keerde de blik van buiten naar binnen. Er werd eerst gekeken naar de Ander: wie zijn we ten opzichte van Frankrijk en de anglofone wereld? Later werd dit steeds meer losgelaten en zocht Quebec naar een eigen identiteit en taal door naar zichzelf te kijken: wie zijn wij? De Ander, die zich ook binnen de zeer diverse groep bevindt, wordt omarmd. Deze beweging is terug te vinden in de literatuur: de tolerantie ten opzichte van meertaligheid wordt omarmd en de veelheid aan stemmen vormt een basis voor verscheidenheid binnen de literatuur.
4 De vertaling van Quebecoise literatuur vergt zeer specifieke (ver)(taal)kennis. Om te beginnen moet je de specifiek Quebecoise elementen kunnen herkennen; sommige woorden hebben in Quebec een andere betekenis. Een mooi voorbeeld is être tanné de, bijvoorbeeld in de volgende zin uit Le froid modifie la trajectoire des poissons van Pierre Szalowski (2007): ‘[E]lle était tannée des claques sur les fesses […]’ (de elle is hier een stripclubdanseres). Être tannée de betekent in Quebec ‘genoeg hebben van’, maar in het Frans betekent tanné ‘gelooid’ of ‘getaand’, wat de zin een compleet andere betekenis geeft…2 Daarnaast zijn er voor die ‘heterolinguïstische elementen’ andere vertaalstrategieën nodig dan voor een normale tekst, vergelijkbaar met de vertaalstrategieën voor culturele elementen. Stel je voor dat je als vertaler Frans-Engels een Engels leenwoord tegenkomt in een boek uit Quebec, zoals peanut. Als je dat woord in het Engels laat staan blijft het dus in feite gelijk: maar is het element nu behouden of juist weggelaten? Vertaalstrategieën overlappen elkaar dus. In het Nederlands kunnen sommige elementen die aan het Engels zijn ontleend heel goed worden behouden, omdat Nederlanders het Engels over het algemeen vrij goed beheersen en veel van die elementen dus prima begrijpen. (Meer weten? Tijdens mijn opleiding ontwikkelde ik een nieuw model van vertaalstrategieën en -procedés voor het vertalen van heterolinguïstische teksten en in het bijzonder de Quebecoise literatuur, dat hier te vinden is.)
5 Er wordt in Nederland maar weinig Quebecoise literatuur uitgegeven… Ondanks subsidies vanuit Canada voor uitgevers die Quebecoise literatuur uitgeven worden er in Nederland maar weinig vertalingen uit het Quebecois gepubliceerd. Er lijkt hier niet veel waardering te bestaan voor literatuur uit Quebec. Dat komt misschien doordat Nederlanders weinig kennis hebben van het land en de geschiedenis; op de basisschool en de middelbare school wordt er weinig tot geen aandacht besteed aan Canada en zijn koloniale verleden. Dit gebrek aan kennis van de situatie lijkt te leiden tot een marginale interesse in Quebecoise literatuur en bovendien tot een niet zo hoge kwaliteit van de vertalingen ervan, doordat ook vertalers vaak onvoldoende kennis hebben om impliciete verwijzingen naar het Quebecoise taaleigen te herkennen.
Maar laten we optimistisch blijven: deze week verscheen de nieuwe roman van Nicolas Dickner, Kamer op zee, in een vertaling van Martine Woudt en Gertrud Maes. Dickner is een zeer succesvolle hedendaagse Quebecoise auteur, die verschillende literaire prijzen won.
6 … en mijns inziens zou dat veel meer moeten gebeuren. Quebec kent een bloeiende literatuur met enkele grote auteurs die de Quebecoise klassiekers op hun naam hebben staan, zoals Jacques Poulin en Anne Hébert, die overigens wel zeer beperkt in het Nederlands verschenen, maar ook met hedendaagse auteurs die nu succes hebben in Quebec en daarbuiten, zoals Geneviève Pettersen, Marie-Hélène Poitras en de eerdergenoemde Nicolas Dickner.
In Canada werd onlangs door de nieuwe uitgeverij QC Fiction het initiatief genomen om Quebecoise literatuur in het Engels te laten vertalen door jonge vertalers. Het eerste boek verschijnt binnenkort: Bestiaire van Eric Dupont, vertaald door Peter McCambridge onder de titel Life in the court of Matane. Een mooi initiatief op vele fronten: het aantrekken van jonge vertalers, de verspreiding van de Quebecoise literatuur én het dichter bij elkaar brengen van Engelstalig en Franstalig Canada. En wie weet zorgen de Engelse vertalingen er wel voor dat de Quebecoise literatuur ook hier wordt opgemerkt.
Noten
1 ‘Heterolinguïsme’ is een term van Rainier Grutman, die verwijst naar ‘het gebruik van vreemde talen of sociale, regionale of historische taalvariëteiten in literaire teksten’ (1997: 36-37). De literatuur van Quebec is niet in één taal geschreven, maar in meerdere talen tegelijk. (Grutman, R. 1997. Des langues qui résonnent. L’hétérolinguisme au XIXe siècle québécois. Saint-Laurent, Quebec: Fides.)
2 Dus: ‘ze had genoeg van de klappen op haar billen’ in plaats van ‘ze had gelooide billen van de klappen’.
Sanne van der Meij studeerde in 2015 af aan de onderzoeksmaster Literair Vertalen, met een scriptie over het vertalen van de Quebecoise literatuur. Sindsdien werkt ze als freelance (literair) vertaler Frans-Nederlands (website: www.sannevandermeij.nl).