Na gedurende tientallen jaren te zijn behandeld met stevige dosissen Benjamin, Berman en Venuti, kennen vertaalwetenschappers nu allemaal de basisvoorwaarden van een goede literaire vertaling: deze gebeurt direct van brontaal naar doeltaal, je vertaalt niet vanuit een andere vertaling. Ook moet de vertaling accuraat en volledig zijn, op het origineel plakken en ‘de lezer naar de tekst brengen’ en niet omgekeerd. Onder wetenschappers zijn deze vuistregels axioma’s geworden en het betere ‘werkveld’ lijkt er zich naar geplooid te hebben. Wie krijgt nog een vertaling in handen van een Hongaars auteur ‘vertaald uit het Duits’? Wie leest nog in een vertaling dat een Japanse dame een ‘Japans kledingstuk’ draagt, en geen kimono?
Een tijdje terug kocht ik, voor 0,99 cent in de Kindle-store, een Franse vertaling van A sentimental Journey van Laurence Sterne uit 1777. Het ontlokte mij dus een geamuseerde glimlach toen ik in de inleiding het volgende las: ‘Ik zou zelfs kunnen zeggen, om te tonen dat ik zeker het recht heb [om tot de hommes de lettres te worden gerekend], dat ik veel heb moeten weglaten van het origineel, en ik heb aangevuld wat ik wegliet: dat zou dan gewoon de waarheid zijn. De fratsen van de heer Stern leken mij niet altijd erg geslaagd. Ik heb ze dan ook laten staan waar ik ze gevonden heb, en ik heb ze vervangen door andere. M. Frenais’ (‘Je pourrais même dire, pour me faire un titre plus fort, qu’il a fallu que je retranchasse beaucoup de l’original, & suppléer à ce que je retranchais : je ne dirais que la vérité. Les plaisanteries de M. Stern ne m’ont pas en effet paru toujours fort bonnes. Je les ai laissées où je les ai trouvées, & j’y en ai substitué d’autres’).
Een paar dagen later nam ik Cuentos breves y extraordinarios van Borges en Bioy Casares ter hand. Het gaat om vertalingen van korte teksten van bekende auteurs zoals Kafka, Stevenson, Cicero en Richard Burton, maar ook van namen zoals Wu Ch'eng, Lal Behari Day en Ibn Abd Rabbih, waarvan je bij Borges nooit zeker weet of achter de namen ook mensen schuilen. ‘Schrijvende’ mensen, bedoel ik. Ik bleef in de bundel hangen bij een verhaal getekend O. Henry. De plot gaat over een terdoodveroordeelde, zijn laatste nacht, zijn angsten: is dit een droom, ga ik echt dood? Een typisch O. Henry-verhaal.
O. Henry, 1862 - 1910
Ik ga op zoek naar het origineel. Borges kennende ben ik al blij dat het verhaal bestaat! De titel is: Murray dreamed a dream, wat Bioy en Borges aannemelijk vertaald hebben door: Murray soñó un sueño. Het origineel telt 1209 woorden, de vertaling amper 848. Het oorspronkelijke verhaal eindigt abrupt. Dat komt door de dood van O. Henry, zegt de Engelse versie: ‘Here, in the very middle of a sentence, the hand of Death interrupted the telling of O. Henry’s last story.’ Dit wordt in het Spaans echter op de volgende manier vertaald: ‘Hier, in het midden van een zin, werd de droom onderbroken door de dood van O. Henry’ (‘Aquí, en medio de una frase, el sueño quedó interrumpido por la muerte de O. Henry’). Let wel, in het origineel wordt ‘the telling’ onderbroken, in de vertaling ‘de droom’. Verder zou, volgens het Engelse origineel, O. Henry een voorbereidend ‘stramien’ voor het verhaal achtergelaten hebben, maar dat klinkt gewoon als het vervolg van het verhaal, zij het dan in de tegenwoordige tijd. Van de 230 woorden die dit stramien uitmaken, hebben Bioy en Borges er 129 laten vallen. Ze hebben wel de indicatief praesens behouden. In het origineel valt de moordenaar in slaap terwijl ze hem op de elektrische stoel vastbinden en hij droomt dat het allemaal maar een droom is. Zijn vrouw is erbij, zijn kind, en er is een cottage. Dan wordt de stroom plots aangeschakeld! In Borges’ en Bioys vertaling is de reden waarom de moordenaar denkt dat hij in een droom verzeild is geraakt, het onwezenlijke karakter van de elektrocutie-scène zelve. Ook daar wordt, in de laatste zin, de terechtstelling voltrokken.
Borges en Bioy zijn wel erg vrij met het origineel omgesprongen. Er is veel weggelaten, een honderdtal woorden, niet niks op een totaal van 1209. De passages in slang zijn weg, het ‘Italiaanse accent’ van een medegevangene, een hoop andere details die het originele verhaal concreter, aanschouwelijker, yankee maken. Eerlijk gezegd, deze vertaling staat bol van het soort bermanniaanse ‘vervormingen’ waarvan aangenomen wordt dat ze de slechte vertaler kenmerken. Naast wat er weg is, is er ook veel bijgeschreven. Zo staat er in de vertaling een korte beschrijving, in een abstract eigenlijk, van de overige gedetineerden op death row. Er is ook een passage toegevoegd waarin het hoofdpersonage zich afvraagt hoe hij op de terechtstelling zal reageren. Dat krijgen we dan evenwel in de vorm van een spinoziaans aandoende mijmering.
Voor velen zal deze vertaling een postume aanslag op O. Henry lijken. Maar vreemd genoeg is de vertaling van Borges en Bioy, na de ‘toepassing’ van al die typische vertalerszonden, krachtiger dan het origineel. Misschien had O. Henry de suggesties van zijn Argentijnse vrienden zelfs in dank afgenomen en het zo gepubliceerd. In de inleiding op hun bloemlezing zeggen Borges en Bioy: ‘De essentie van het vertellen, zo denken wij, ligt vervat in deze stukken, het overige dat zijn voorvallen ter illustratie, psychologische analyses, geslaagde of minder geslaagde woordopsmuk’ (‘Lo esencial de lo narrativo está, nos atrevemos a pensar, en estas piezas, lo demás es episodio ilustrativo, análisis psicológico, feliz o inoportuno adorno verbal’). Als de essentie van literatuur in het verhaal ligt, dan heeft de vertaler misschien toch de plicht om de tekst naar de lezers te brengen, een beetje om de auteur voor zichzelf te behoeden. Misschien hebben Borges en Bioy het postume voortbestaan van O. Henry met een honderdtal jaar verlengd.
En van ‘postuum’ gesproken, in ‘De bijgelovige ethiek van de lezer’ (La supersticiosa ética del lector) schrijft Borges dat Don Quijote ‘postume gevechten pleegt te winnen tegen zijn vertalers’ (‘el Quijote gana póstumas batallas contra sus traductores). Je kunt dan niet zeggen dat Borges niet coherent is wanneer hij zich er zelf aan waagt.