Een paar maanden geleden stond ik op een schiereiland in Namibië, Cape Cross. Niet één, maar twee stenen kruisen staan daar, met inscripties in het Portugees, Latijn en Duits, terwijl op de grond ervoor drie gedenkstenen liggen met tekst in het Portugees, Engels, Duits en Afrikaans. Dit Babel van steen vertelt aan de goede verstaander een verhaal over de geschiedenis van het land, over talen en vertalen.
Zoals alle reisgidsen meedelen, ligt Cape Cross aan Skeleton Coast, een van de meest onherbergzame plaatsen op aarde, woestijn langs een oceaan vol rotsen, zandbanken, stormen en verraderlijke stromingen. Maar die naam voor de kust bestaat pas sinds in 1944 een bestseller met de titel Skeleton Coast verscheen; en Cape Cross kreeg van de eerste Europeanen die er voet aan wal zetten de naam Cabo do Padrão, ‘Kaap van de steen’. Dat waren de Portugezen, die aan het eind van de vijftiende eeuw in stoutmoedige ontdekkingsreizen uiteindelijk de zeeweg om Afrika vonden. In opdracht van koning João II (1481–1495) voer Diogo Cão tweemaal langs de Afrikaanse kust, met twee karvelen, moderne zeilschepen. Vertrokken uit Lissabon zeilde hij vanaf het gloednieuwe Portugese Fort Elmina in Ghana onverschrokken het onbekende tegemoet. Zijn instructies waren meerledig: hij moest eerst en vooral nieuwe gebieden claimen voor de Portugese kroon om handel te kunnen drijven. Hij zocht ook een zeeweg naar de specerijenlanden in het verre oosten en hoopte daartoe het Afrikaanse continent, waarvan de omvang en ligging nog onbekend waren, te kunnen ronden. De dood, niet ver van Cabo do Padrão, in 1486 belette hem dat; een paar jaar later lukte het Bartolomeu Dias wel. Er waren ook geruchten over een kanaal dwars door Afrika naar de Perzische Golf en dat zou Cão nog beter zijn uitgekomen. Op zijn tweede reis voer hij hoopvol zo ver als mogelijk was de rivier de Congo op, en liet op het verste punt een inscriptie in een rots en het wapen van Portugal achter. Een inspiratie, al dan niet rechtstreeks, voor Conrads Heart of Darkness. Een derde doel was contact te leggen met de mythische priester Johannes of Pape Jan, een christenvorst die over een groot en wonderbaarlijk rijk zou heersen, in Azië, of in Ethiopië. Ook hier moest succes uitblijven. Elk van zijn twee schepen voerde een padrão mee, een zware marmeren pilaar met een kruis erop die ook als ballast diende, met het Portugese wapen en een tekst. Zulke stenen werden door vele Portugese ontdekkingsreizigers meegenomen, en ze zijn gevonden tot in Indonesië.
Zijn laatste padrão zette Diogo Cão in januari 1486 neer op Cape Cross, met een tweetalige inscriptie, in het Portugees en het Latijn, de taal van de nationale politiek en die van de internationale beschaafde wereld. Zo’n vijfhonderd jaar na Cão’s dood ontwaakte Duitsland als koloniale macht en Bismarck nam in de jaren 1880 onder andere Zuidwest-Afrika, zoals Namibië toen heette, in bezit. Na de Eerste Wereldoorlog werd het land een protectoraat van Zuid-Afrika onder toezicht van de VN. Boeren en achtergebleven Duitsers exploiteerden samen het land, waar diamanten worden gevonden, en vooral de zwarte bevolking. Na een ingewikkelde strijd tegen Zuid-Afrika dat Namibië geannexeerd had werd het land in 1990 onafhankelijk. Afrikaans en Duits worden er allebei nog steeds veel gesproken, vooral door de zwarte bevolking. En in Swakopmund, niet ver van Cape Cross, waan je je bij Kaffee und Kuchen in Café Anton in een Duits provinciestadje honderd jaar geleden. Maar om het koloniale verleden zoveel mogelijk uit te wissen – en uit praktische overwegingen – werd Engels bij de onafhankelijkheid als enige nationale taal gekozen.
De Duitsers voerden in 1893 de padrão van Cão weg. Uiteindelijk kwam hij in Berlijn in het museum voor techniek terecht; ondanks vele smeekbeden, zelfs van Namibiës eerste president, bleef Duitsland teruggave weigeren. Wel had men aanvankelijk als troostprijs een simpel houten kruis achtergelaten, dat in januari 1895 plechtig werd vervangen door een nieuwe stenen replica, inclusief twee Duitstalige inscripties. In 1974 werd het hele terrein ‘verlandschapt’ (landscaped) en in 1980 werd een tweede, naar men zegt nauwkeuriger replica van Cão’s padrão neergezet op precies dezelfde plaats waar het oorspronkelijke kruis had gestaan – al zou Cão zelf na alle geknutsel waarschijnlijk de plaats waar hij aan wal kwam niet meer hebben herkend. De gedenkstenen met de Portugese tekst en een vertaling in Afrikaans, Duits en Engels werden in januari 1986 geplaatst, vijfhonderd jaar na de komst van de Portugezen. Alle twintigste-eeuwse activiteiten kwamen dus voor rekening van de Afrikaanse bezetters. Eén taal(soort) is dan ook opvallend afwezig, die van de oudste bewoners van Namibië, de San en de Khoikhoi of Nama – vroeger Bosjesmannen en Hottentotten geheten, maar die namen zijn met ‘Eskimo’s’, ‘Indianen’ en ‘negers’ naar de politiek incorrecte vuilnisbelt van de geschiedenis verwezen. Ook voor het schriftbeeld is dat jammer, want deze zogeheten click-talen worden geschreven in ons alfabet, maar fraai doorspekt met tekens als ǂ ǁ ʘ !.
En er ontbreekt in alle moderne stenen natuurlijk nog een taal, het Latijn. Vorig jaar schreef ik een weemoedig stukje over een ontroerende Latijnse inscriptie die vanwege de taal ontoegankelijk was geworden; hier is die taal voor de bezoeker weggewerkt. De drie moderne teksten vertalen ook niet de Latijnse tekst maar eerder de Portugese, al blijkt dat niet zonder problemen. Ik geef beide weer zonder de vele afkortingen, het Latijn herspeld en licht verbeterd.
Latijn: A mundi creatione fluxerunt anni 6685 et a Christi nativitate 1485 quom excellentissimus serenissimusque Rex Dominus Iohannes secundus Portugaliae Rex per Iacobum Canum eius militem columnam hic situari iussit.
Portugees: Era da creação do mundo de 6685 e de Christo de 1485 o eyelent esclarecido Rei Dom João Segundo de Portugal mandou descobrir esta terra e poer este padrão por Diogo Cão cavaleiro de sua casa.
Het Latijn zegt: ‘Sinds de schepping verliepen 6685 jaar en sinds de geboorte van Christus 1485, toen de zeer verheven en zeer doorluchtige Koning Heer Johan II koning van Portugal door Diogo Cão, zijn soldaat, hier een zuil liet oprichten.’ Het Portugees begint sec met ‘In het jaar 6685 na ...’, voegt toe ‘opdracht gaf om dit land te ontdekken en deze padrão op te richten’ en noemt Cão wat explicieter, ‘een ridder van zijn huis’. Historisch interessant is dat de schepping toen blijkbaar in het jaar 5200 voor Christus werd geplaatst, en ook dat het reeds in Portugal inbeitelen van het jaartal de schipper haast verplichtte in het genoemde jaar, in dit geval het jaar na vertrek uit Lissabon, zijn steen op te richten. Misschien was er een steenhouwer aan boord om het jaartal desgewenst te wijzigen? De moderne vertalingen voegen alle drie uit de Portugese tekst het detail van de opdracht toe: om hierdie land te ontdek en hierdie padrão hier op te rig en dieses Land zu entdecken und das Padrão hier zu errichten en to discover this land and to erect this padrão here. Ze noemen Cão ’n ridder van sij hof, einen Ritter seines Hofes, knight of his court, ook zoals het Portugees, al is ‘hof’ (eerder corte in het Portugees?) wat specifieker dan ‘huis’. Maar eyelent / excellentissimus, ‘(zeer) uitstekend’ en esclarecido / serenissimus, ‘(zeer) doorluchtig, helder, verlicht’ worden unaniem weergegeven als briljante, hervorragende, brilliant respectievelijk versiende, vorausschauende, far-sighted; vooral het laatste is bepaald vreemd. Een foute vertaling? Was bijvoorbeeld het Engels hier het voorbeeld voor beide andere talen? Of hebben ze alle drie dezelfde brontekst vertaald die niet op de padrão staat? Welke en waarom? Een gedrukte wetenschappelijke vertaling schrijft wél the most excellent and most serene. Een klein maar tergend raadsel!
We kunnen klagen over het negeren van het Latijn of ons afvragen hoe vooruitziend koning João II eigenlijk was. Maar we kunnen ook iets relativerender vaststellen dat nagenoeg alle bezoekers naar Cape Cross komen om daar de reusachtige, schilderachtige zeerobbenkolonie te bewonderen.