Wie in den vreemde reist, komt altijd zichzelf tegen. Het vreemde confronteert je met het eigene, dwingt je je positie te bepalen tegenover je nieuwe, tijdelijke verblijfplaats en daarmee verschuift de grens tussen wat vreemd en eigen is.
Onlangs was ik in Berlijn – voor het eerst, moet ik tot mijn schande bekennen, het is bijna te gênant voor woorden. Wie zijn blik voornamelijk richt op de Angelsakische wereld, heeft Duitsland in de rug… Hoe zonde, weet ik nu.
Als ik op reis ben kom ik vroeg of laat mezelf altijd tegen in de etalageruit van een boekhandel. Als elke culturele wereldstad is ook Berlijn een paradijs voor de liefhebber van het boek, zelfs wanneer ijzel, kou en snijdende wind, een scheermes op je wangen, de weg erheen tot een hindernisbaan maken. Eenmaal binnen ben ik thuis, het summum van wat eigen is. Een van de boekwinkels waar ik mezelf terugvond was Dussmann, das KulturKaufhaus, aan de Friedrichstrasse, de straat waar als relikwie van een niet eens zo ver verleden nog het wachthuisje van Checkpoint Charlie staat, tussen alle musea die de herinnering aan dat verleden levend willen houden.
Dussmann is een winkel die qua omvang en reikwijdte met groot gemak de vergelijking kan doorstaan, om toch maar weer op het Angelsaksische referentiekader terug te vallen, met een Barnes & Noble: veel oppervlak, enorme diversiteit, talloze gestrekte meters boeken, cd’s, dvd’s, papeterie, goede koffie, en voor een Nederlander benijdenswaardig ruime openingstijden.
Op het gebied van diversiteit in het boekenaanbod bestaat er tussen Dussmann en Barnes & Noble echter één groot verschil. Het aandeel vertalingen is bij Dussmann oneindig veel groter dan bij Barnes & Noble. Dat hoeft natuurlijk geen verbazing te wekken, gezien het relatieve aandeel van vertalingen in het boekenaanbod in de Duitstalige en Engelstalige cultuur – voor het soort boeken dat altijd het vreemde én het eigene in zich herbergt (in welke verhouding ook) is in de Angelsaksische wereld nog altijd weinig tolerantie.
Met het tot mij nemen van die diversiteit was ik een flinke middag zoet, daar in Dussmann. Wie met een vertaalhistorisch oog langzaam langs de uitgestrekte kasten schuifelt, wacht verrassing op verrassing. Zo werd het verblijf in Berlijn die middag een busman’s holiday. Het meest verraste mij de overvloed aan vertalingen van klassiekers die naast elkaar te vinden zijn. In Nederland zijn we ook relatief verwend als het om vertalingen gaat, maar vijf onderscheiden contemporaine vertalingen van The Great Gatsby, daar komen wij, hoezeer ook door culturele openheid gekenmerkt, tot het einde der tijden – dat voor de boekhandel dan weer angstig dichtbij lijkt te liggen – niet aan. Wij hebben twee grote Gatsby’s, en die zijn niet naast elkaar uitgegeven, maar na elkaar.
Vier van de Duitse vertalingen stammen uit 2011-12. Dat heeft ongetwijfeld alles te maken met het feit dat de zeventigste sterfdag van F. Scott Fitzgerald in december 2010 viel, en de rechten van zijn werk toen dus vrijkwamen. Maar kennelijk is de Duitstalige boekenmarkt zo groot dat Duitstalige uitgevers er geen risico in zien potentieel concurrerende vertalingen tegelijkertijd te laten verschijnen. En dat allemaal ruim voordat de nieuwe film met Leonardo di Caprio uitkwam.
Vijf vertalingen bieden ook vijf verschillende versies van een van de mooiste en beroemdste slotzinnen uit de wereldliteratuur: ‘So we beat on, boats against the current, borne back ceaselessly into the past.’ Fitzgeralds oorspronkelijke zin geeft in eerste instantie de tragiek weer van Jay Gatsby’s even heroïsche als nietsontziend egocentrische en vooral ook vergeefse verlangen om het persoonlijke verleden ongedaan te maken. Maar de zin laat zich even makkelijk lezen als een aforisme, een heuse levenswijsheid – van toepassing op iedereen die bereid is zich onder dat wij te scharen.
Hoe zit dat met de Duitse zinnen? Ze schreeuwen erom met elkaar vergeleken te worden.
(1) So kämpfen wir weiter, wie Boote gegen den Strom, und unablässig treibt es uns zurück in die Vergangenheit. (1953, vertaling: Betinna Abarbanell; Berlijn: Blanvalet)
(2) So stemmen wir uns voran, in Booten gegen den Strom, und werden doch immer wieder zurückgeworfen ins Vergangene. (2011, Reinhard Kaiser; Berlijn: Insel Verlag)
(3) So kämpfen wir uns voran wie Schiffe gegen die Strömung, unaufhörlich zurück ins Vergangene getrieben. (2011, Lutz-W. Wolff; München: Deutscher Taschenbuch Verlag)
(4) So rudern wir weiter gegen den Strom, unaufhörlich der Vergangenheit entgegen. (2011, Johanna Ellsworth; Hamburg: Nikol)
(5) So kämpfen wir uns voran, Boote gegen die Strömung, unablässig zurückgetragen, der Vergangenheit zu. (2012, Hans-Christian Oeser; Stuttgart: Philipp Reclam)
De Duitse cultuur is gezegend met al die verschillende versies en de taal al evenzeer. De verschillen tussen de zinnen vertegenwoordigen een heel scala aan stilistische en semantische nuances – het soort nuances dat (her)vertaling legitimeert en altijd interessante vragen oplevert. Wat is het verschil tussen de ‘Vergangenheit’ (1, 4 en 5) en het ‘Vergangene’ (2 en 3), welke van de twee past het beste bij de onontkoombaarheid die uit de zin spreekt? Dezelfde vraag kun je stellen voor de varianten ‘zurückgetrieben’ (1, 3) ‘zurückgeworfen’ (2) en ‘zurückgetragen’ (5). Waarom heeft maar één vertaler ervoor gekozen om de bijstelling ‘boats against the current’ als zodanig te handhaven? Gaat het hier om een typisch kenmerk van de stijl van Fitzgerald, of is de bijstelling een Amerikaans of Engels literair taaleigen? Twee vertalers (1, 3) hebben gekozen voor een expliciete vergelijking en één (2) lijkt een wel heel wonderlijke interpretatie aan de zin te geven, door het ploeteren tegen de stroom in alleen op de boot te laten slaan (‘in Booten’) en niet op het collectieve wij. En hoe adequaat is de formulering van vertaling 4, waar het verleden stroomopwaarts lijkt te liggen in plaats van stroomafwaarts zoals in de oorspronkelijke zin?
De nuances hebben betrekking op de twee kanten die er altijd aan het lezen van vertalingen zitten. Ze geven zicht op de rijkdom van de taal waarin vertaald wordt, maar geven net zozeer zicht op de verschillende manieren waarop de oorspronkelijke tekst gelezen kan worden. Voor deze specifieke zinnen in deze specifieke taal geldt dan ook nog eens dat ze in Berlijn, stad vol sporen van een rijk en verwoestend verleden, in al hun onontkoombaarheid bij uitstek op hun plaats lijken te zijn.