Nieuws onder embargo! De Grote Vriendelijke Podcast meldt in zijn septemberupdate, ergens rond minuut veertig: Henrieke Herber wint de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken! Podcastmakers Bas en Jaap wisten het al vóór de Vertaalzolderredactie, die braaf naar de uitreiking van de Filterprijzen in de bibliotheek aan de Neude was gegaan. Enrico Galliano’s De woordredders (La società segreta dei salvaparole) is, zeggen ze, ‘een bijzonder boek met tekeningetjes in de loser-achtige stijl, heel dik, en het gaat heel erg over taal’. Daar zat de uitdaging in. Het is ook een wat gezocht verhaal dat veel van de lezer vraagt, met een voorchristelijke slechterik en indoctrinatie en geheugenverlies via bepaalde radiogolflengtes, en een bijna toevallige moederzoektocht. Maar de kern bestaat inderdaad – behalve uit vriendschap en verliefdheid, zoals dat hoort voor deze leeftijd (10+) – uit woorden.
Beluister De vertaalzolder #3: Fnaas
Het doorkijkglas en de ratelende vertelstem
Dat klinkt heel flauw. Maar onze twaalfjarige verteller Samu ontdekt dat heel eenvoudige woorden als ‘knalpot’, ‘raam’ en ‘mier’ verdwijnen. Niemand kent meer het woord voor die ‘pijp’, dat ‘doorkijkglas’ of ‘klein insect’. Parallel daaraan worden volwassenen grijs en depressief. Met zijn imaginaire vriend, zijn beste vriend en het leukste en eigenaardigste meisje van de klas wordt hij gemobiliseerd door Messiebessie, een voormalig lerares tussen zwerver en heks in, die denkt de woorden terug te kunnen brengen. Galliano en Herber zetten Samu heel overtuigend neer. Daarover schreef de jury:
Tegelijkertijd wist ze de ratelende vertelstem van de jonge Samu zeer overtuigend om te zetten naar het Nederlands, waarbij ze gedurfde keuzes maakte door écht te kijken naar wat jonge mensen zeggen, en dat betekent soms dus ook leenwoorden als ‘anyway’ en ‘awkward’ gebruiken. De jury was onder de indruk van de consequent soepel vertaalde dialogen.’
Daarmee is het grootste deel van de tekst wel beschreven, en Herber doet de lopende tekst inderdaad heel goed, losjes, raak. Je ziet dat ook in de namen van een tweetal personages: Messiebessie en haar kameraad Papakraai. Galliano noemde die Nonnasquì en Pappacorvo. ‘Sommigen beweren dat het een papegaai is, anderen noemen het een kraai, kortom een mythologisch wezen dat mijn vrienden en ik “papakraai” noemen en dat vage kreten uitslaat tegen voorbijgangers en dat, zo wordt gezegd, meer ongeluk brengt dan een zwarte kat.’ Dat is een letterlijke omzetting van Pappa - corvo , een kruising tussen ‘pappagallo’ en ‘corvo’, maar het geluk is dat het woord ook nog rijmt met het Nederlandse papegaai.
Messiebessie
Over Messiebessie/Nonnasquì vertelde Herber tijdens de uitreiking en in de podcast, maar ook, kort, in het interviewtje voorafgaand aan de uitreiking op deze site. [link: https://www.tijdschrift-filter.nl/webfilter/actueel/2025/week-32/genomineerd-voor-de-fvp-kinder-en-jeugdboeken/ ] Want hoe zet je iets als ‘onevenwichtige oma’ om? En wat moet je dan met de woordgrappen die uit die naam volgen?
(Ook vertalersgeluk: het brilsymbool van het Geheime Genootschap van de woordredders, dat op het omslag en in de illustraties van Stefano Tambellini terugkomt, lijkt net zo goed op twee g’s als de in elkaar hakende s-en van Società segreta.)
Na een mislukte poging een verdwenen woord op een muur te kalken, met het busje met bril-logo
Woordenboeklemma's
Maar wat visueel opvalt, naast de tekeningen, zijn – ik citeer de jury weer – ‘de ingenieus in de tekst verwerkte woordenboeklemma’s, waarbij de humor in het Nederlands steeds fier overeind blijft’. Samu gebruikt naast de simpele verdwenen woorden ook veel ingewikkelde woorden. Italiaanse kinderboekenschrijvers voelen de vrijheid heel volwassen woorden te gebruiken, signaleerden Manon Smits en Pieter van der Drift onlangs in een gesprek met ons voor de vólgende podcast. Veel meer dan hun Nederlandse collega’s. En inderdaad: we stuitten in De woordredders al op malefatte confessare, fantasticherie, dimostrare grande carattere e lealtà, inoppugnabile, incontrastabile forza d’animo, aristocratico, cospirazionista, entità, tattica di ignorarla, door Herber al even onverschrokken vertaald met wandaden opbiechten, overpeinzingen, karakter en toewijding tonen, onbetwistbare vastberadenheid, aristocratisch, complottheoreticus, entiteiten, negeertactiek - en die krijgen niet allemaal een woordenboeklemma.
Eigenlijk krijgen dus lang niet alle complexe woorden een woordenboeklemma, en de woorden die wel worden uitgelicht zijn niet per se de allermoeilijkste, maar er is wel steevast iets leuks over te melden. Onbetwistbaar krijgt wel een lemma, maar ook verschoppeling, komaf, miskleun, sarcasme, murw, ironie, vleiend, haveloos, preciseren... Dus inoppugnabile, reietto, lignaggio, gaffe, sarcasmo, inerme (niet precies hetzelfde, maar daar gaat Herber op in in de Vertaalzolderpodcast), ironico, fatiscente, puntualizzare...
De ene keer zijn er kleinere vertaalingrepen nodig dan de andere keer. Galliano merkt bijvoorbeeld in een lemma op: ‘Discrepanze. Finisce con “panze” ma non c’entra niente con il cibo o la digestion.’ Het eindigt op panze, buiken, maar discrepanties heeft niets met eten of spijsvertering te maken. Herber: ‘Discrepanties. Dit woord rijmt op “meivakanties” maar heeft niets te maken met vrije dagen.’ Het rijmt en heeft evenveel lettergrepen: raak!
Een etymologie van poep of piemel
Maar soms moest het hele lemma om, en de mooiste is wel dat voor vanvera:
Vanvera. Fra l’altro ho scoperto una cosa pazzesca su vanvera, proprio cercandola sul dizionario! In pratica la vanvera era una specie di oggetto a forma di uovo che i nobili di Venezia una volta si mettevano vicino al sedere, sotto le mutande proprio, e gli serviva per silenziare le puzzette e non fare così figuracce in pubblico. Ecco perché si dice (diceva) parlare a vanvera: perché è un pó come parlare col sedere!
Achttiende-eeuwse vrouwen van adel in Venetië gebruikten een eivormig voorwerp, de vanvera – de etymologie is niet zo stevig als Samu hier beweert – tussen de billen om scheten tegen te houden. Een geweldig verhaal voor elke puber, ook al is hij in de veertig. Maar hoe vertaal je dat? Door een vergelijkbaar woord met een grappige herkomst te vinden. Herber:
Flauwekul. Ik heb iets heel geinigs ontdekt over flauwekul, toen ik het woord opzocht in het woordenboek. ‘Kul’ komt van het Latijnse culleus, wat ‘leren zak’ of ‘scrotum’ oftewel balzak betekent. Vroeger droegen mannen een ‘kul’ in plaats van een onderbroek en hoe gevulder de kul, hoe stoerder dat was. Als je iets ‘flauwekul’ vindt, zeg maar ‘onzin’, dan zeg je dus eigenlijk ‘slappe zak’!
De ruimte die Herber hier krijgt van Galliano, en vooral neemt, is fantastisch. Het effect is even geestig. Ja, de jury heeft gelijk: ‘De winnaar is een vertaler die alle registers open heeft moeten trekken om een jeugdboek af te leveren dat dankzij haar kunde en vondsten zowel humoristisch, verrassend, overtuigend als ontroerend is. Zo veel (ver)talige behendigheid verdient in de ogen van de jury ontegenzeglijk de Filter Vertaalprijs voor kinder- en jeugdboeken.’