In het boek Piet Mondrian. Sa vie, son oeuvre vinden we een groot aantal afbeeldingen van het werk van Mondriaan. De auteur van het boek is Michel Seuphor. Het boek was de inspiratiebron voor de Mondriaanjurken van Yves Saint Laurent.
Ik gebruik het meervoud ‘Mondriaanjurken’ omdat er naast het bekendste model – het model nr. 81 – ook nog andere modellen zijn, onder andere de jurk met het gele vlak op de linkerschouder die Saint Laurent ontwierp voor barones Gabrielle van Zuylen en de jurk met het rode vlak op de linkerschouder die prinses Grace Kelly droeg. De Mondriaanjurken hadden een plaats in een adellijke context. Ze werden en worden vaak gekopieerd. Door de jurken te kopiëren worden ze naar andere, vaak goedkopere, contexten gebracht.
Model nr. 81 van Yves Saint Laurent en het schilderij van Mondriaan waar hij zich door liet inspireren. (Bron: Wikimedia Commons)
Het bekendste model – het model nr. 81 – zou je kunnen verbinden met een van Mondriaans werken. Een afbeelding van dat werk vinden we op pagina 159 van Seuphors boek. Het is een afbeelding van de Compositie met rood, geel en blauw. Rood, geel en blauw zijn naast zwart en wit de kleuren van de jurk.1
De overgang van Mondriaans werk naar de jurk van Saint Laurent is een overgang van schilderkunst naar haute couture, een overgang van het ene materiaal naar het andere materiaal2 en een overgang van twee naar drie dimensies.
Als je de term ‘vertaling’ breed definieert, zou je kunnen zeggen dat de Mondriaanjurken vertalingen zijn.3 Vertaling is overgang. In de nauwe zin van de term is ‘vertaling’ een omzetting van de brontaal naar de doeltaal. In deze bijdrage zal ik de term ‘vertaling’ in een bredere zin gebruiken. Er wordt wel eens gezegd dat schilderkunst een taal is, dat haute couture een taal is, maar de taal van de schilderkunst en de taal van de haute couture zijn talen zonder woorden.4
Misschien moet ik nog even ingaan op het onderscheid tussen vertaling in nauwe zin en vertaling in brede zin. Bij een vertaling in nauwe zin zijn het brontaalwoord (/de brontaalzin) en het doeltaalwoord (/de doeltaalzin) vaak met elkaar verbonden door een betekenisgelijkenis, een gelijkenis die niet zichtbaar is. Je kunt bijvoorbeeld het Engelse woord ‘love’ in het Frans vertalen met ‘amour’ omdat de betekenissen van ‘love’ en ‘amour’ op elkaar gelijken. De betekenissen gelijken op elkaar, maar de woorden zelf verschillen van elkaar. Het woord ‘love’ heeft vier letters; het woord ‘amour’ heeft vijf letters. Enkel de letter o hebben ze gemeen. Bij de overgang van Mondriaans schilderij naar de jurk, een vertaling in de brede zin van de term, is de gelijkenis wel zichtbaar. Op het schilderij en op de jurk zien we bijvoorbeeld dezelfde kleuren. De vertaling die Saint Laurent maakte, zou je een trouwe, letterlijke vertaling kunnen noemen. Hij blijft vrij dicht bij het schilderij van Mondriaan. De verbinding met het origineel is meteen zichtbaar.
YSL vertaalt Mondriaan; Moschino vertaalt YSL’s vertaling van Mondriaan
Niet alleen Yves Saint Laurent ontwierp Mondriaanjurken, ook Franco Moschino deed dat. Hij maakte een vertaling van Saint Laurents vertaling. Als we de jurk van Moschino vergelijken met de jurk van Saint Laurent zien we onder andere dat het rode vlak is vervangen door een rood hart en dat het zinnetje ‘Art is love!’ werd toegevoegd. De overgang van vlak naar hart zouden we een concretisering kunnen noemen. Concretisering is een van de vele procedés die in een vertaling kunnen worden toegepast.5
Hoe we het zinnetje ‘Art is love!’, dat Moschino aan de jurk van Saint Laurent toevoegt,6 moeten begrijpen is niet duidelijk. Is de jurk een kunstwerk? Is de jurk een liefdeswerk? Waarom heeft Moschino het zinnetje toegevoegd? Versterkt het zinnetje de boodschap van de jurk?
De ‘boodschap van de jurk’ is een nogal glibberig begrip. Een politica of een zangeres die een bepaalde jurk draagt, kan een boodschap uitsturen. Maar de vraag is of elke jurk een boodschap heeft. Welke boodschap heeft bijvoorbeeld de Mondriaanjurk van Saint Laurent? Hangt de boodschap samen met de draagster of de drager van de jurk? Hangt de boodschap samen met de plaats waar de jurk wordt gedragen en de gelegenheid waarbij de jurk wordt gedragen?
De jurk van Saint Laurent en de jurk van Moschino zijn beide opgenomen in de collectie van het Metropolitan Museum of Art in New York. De jurken zijn niet louter kledingstukken. Ze zijn kunstwerken. Een museum is een bijzondere plaats, een bewaarplaats. In een museum krijgen de jurken een andere betekenis dan in een kleedkamer of op een catwalk. Een museum is een vreemde plaats voor de jurken. Ze werden ontworpen om te worden gedragen. In een museum krijgen de jurken iets statischs.
Als we het over Mondriaanjurken hebben, mogen we de jurk van Michael Barnaart van Bergen niet vergeten. Rood, blauw, zwart en wit zijn de kleuren van de jurk. Ook deze jurk kreeg een plaats in een museum. Ze hangt in het Centraal Museum Utrecht. De jurk van Barnaart gelijkt op het model nr. 81 van Saint Laurent, maar er zijn ook enkele opvallende verschillen: Barnaart gebruikt geen geel en sommige zwarte lijnen lopen niet helemaal door tot de rand.
De betekenis van de jurk is afhankelijk van degene die hem draagt
De vertaling van een roman kan uit de mode geraken. Het kan zijn dat de taal die in de vertaling wordt gebruikt, verouderd is. Dat geldt ook voor de Mondriaanjurken van Saint Laurent. Ik weet niet of er nu nog vele vrouwen of mannen Mondriaanjurken of kopieën van de jurken dragen, tenzij ze zijn uitgenodigd op een retrofeestje. Mode is vluchtig. De jurk die nu in de mode is, kan volgend jaar al uit de mode zijn. Ook vertalingen zijn vluchtig.
In deze bijdrage heb ik de namen ‘Gabrielle van Zuylen’ en ‘Grace Kelly’ al expliciet vermeld. Beiden hebben ze een Mondriaanjurk gedragen. Twee namen voeg ik toe: Barbie en Marge Simpson. Doordat een speelgoedpop en een tekenfilmfiguur de jurk dragen, krijgt ze bepaalde betekenissen.
Barbie is een van de bekendste modepoppen. Doordat zij de Mondriaanjurk draagt, wordt het modieuze (in plaats van artistieke) aspect ervan versterkt. We kunnen de Barbiepop vergelijken met de mannequin Moyra Swan, die op een van de covers van Vogue stond.7 De gelijkenissen zijn treffend: de haarkleur, de oorbellen, de schoenen,8 maar de contexten zijn verschillend. Vogue is een modemagazine dat voornamelijk op volwassen vrouwen is gericht. Barbie is voornamelijk bedoeld voor jonge meisjes. De overgang van Swan naar Barbie kunnen we verbinden met vertaling. Een roman kan in de oorspronkelijke taal zijn bedoeld voor volwassenen, maar de vertaling van de roman kan zijn bedoeld voor kinderen.
Marge Simpson draagt een Mondriaanjurk op een cartoon van Alexsandro Palombo. Marge heeft blauwe haren, een geel hoofd, gele armen en benen. De Mondriaanjurk heeft een blauw vlak op de linkerschouder en een gele strook onderaan. Marges lichaam en de jurk vloeien in elkaar over. Marge draagt witte handschoenen en zwarte schoenen. De jurk heeft witte vlakken en zwarte stroken. Opvallend zijn de gelijkenissen tussen de cartoon van Palombo en de foto waarop mannequin Muriel de jurk draagt. Marge en Muriel nemen beiden dezelfde pose aan en dragen dezelfde handschoenen en schoenen.
Piet Mondriaan heeft de jurken van Yves Saint Laurent nooit gezien. Mondriaan overleed in 1944. De jurken werden voor het eerst getoond in 1965.9 Een mening over de jurken heeft hij dus niet kunnen formuleren. Maar over mode in het algemeen heeft hij zich wel uitgesproken:
Non seulement la mode est le fidèle miroir d’une époque, mais elle est une des plus directes expressions plastiques de la culture humaine. Mais, tout comme en art libre, dans la mode nous apercevons la tendance d’une régression vers l’expression de l’aspect naturel. Rien n’est plus inhumain que rétrograder. Pour ne pas retomber dans une nouvelle forme de l’expression du passé, il est donc de la plus grande importance que la mode se dirige vers une création des aspects « nature – homme » en équivalence... qu’elle oppose les lignes ondulées et les formes molles du corps, à des lignes tendues et à des plans unis et crée des rapports plus équilibrés. (Mondrian 2017: 339)10
[Mode is niet alleen de getrouwe spiegel van een tijdperk, maar ook een van de meest directe plastische uitdrukkingen van de menselijke cultuur.Maar net als in de vrije kunst zien we in de mode de neiging om terug te gaan naar de uitdrukking van het natuurlijke aspect. Niets is onmenselijker dan achteruit te gaan. Om niet terug te vallen in een nieuwe uitdrukkingsvorm van het verleden, is het dus van het grootste belang dat de mode zich beweegt naar een creatie van de aspecten “natuur – mens” in gelijkwaardigheid ... dat ze de golvende lijnen en de zachte vormen van het lichaam tegenover de strakke lijnen en de effen vlakken stelt en evenwichtigere verhoudingen creëert. (mijn (W.S.) vertaling)]
Het is verleidelijk om het citaat te verbinden met de Mondriaanjurken. Als we naar foto’s kijken waarop mannequins de jurken dragen, worden we aangetrokken door het evenwicht tussen golvende en strakke lijnen. Saint Laurent zelf hechtte veel belang aan evenwicht:
Pour moi, faire d’un Mondrian ou d’un Poliakoff une robe, c’est mettre leur toile en mouvement […] Poliakoff et Mondrian m’ont apporté un rajeunissement et un rafraîchissement extraordinaires : ils m’ont appris la pureté, l’équilibre.11
[Een jurk maken van een Mondriaan of een Poliakoff is voor mij hun schilderij in beweging zetten [...] Poliakoff en Mondriaan gaven me een buitengewone verjonging en verfrissing: ze brachten me zuiverheid, evenwicht bij. (mijn (W.S.) vertaling)]
De Mondriaanjurken zijn vertalingen in de brede zin van het woord.12 Ook de Poliakoffjurk is een vertaling in brede zin. Je zou de jurk kunnen verbinden met een van Poliakoffs schilderijen: de Composition abstraite.13 De gelijkenissen tussen de jurk en het schilderij zijn meteen zichtbaar.
Saint Laurent zocht en vond het evenwicht tussen de trouw aan het origineel en de artistieke vrijheid, een evenwicht dat elke vertaler zoekt en probeert te vinden.
Noten
1 De Mondriaanjurk model nr. 81 wordt ook verbonden met Mondriaans werken Compositie C en Compositie met rood, blauw en wit II.
2 De Compositie met rood, geel en blauw is een olie op doek. De jurk werd gemaakt van wollen jersey.
3 In de titel van haar artikel over de Mondriaanjurken gebruikt Van Reij de term ‘translation’.
4 Een bijzonder geval zijn schilderijen en kledingstukken waarop tekst is aangebracht. (Zie Sermier 2020.)
5 Ik geef een voorbeeld van het vertaalprocedé ‘concretisering’: ‘He bought five flowers.’ → ‘Hij kocht vijf rozen.’
6 ‘Toevoeging’ is ook een vertaalprocedé. Ik geef een voorbeeld: ‘He bought five flowers.’ → ‘Hij kocht vijf prachtige bloemen.’
7 Vogue september 1965.
8 De schoenen werden ontworpen door Roger Vivier.
9 De collectie herfst/winter 1965/1966 werd voorgesteld op 6 augustus 1965.
10 Opvallend in het citaat is de herhaling van bepaalde woorden: ‘expression(s)’, ‘aspect(s)’, ‘forme(s)’, ‘lignes’.
11 Citaat in Garrigues 2019.
12 De vertaling in de brede zin van het woord, de overgang van schilderij naar jurk, is een in beweging zetten.
13 Saint Laurent liet zich niet alleen inspireren door Mondriaan en Poliakoff, maar ook door andere schilders: Bonnard, Braque, Léger, Lichtenstein, Matisse, Picasso, Van Gogh, Vasarely, Warhol, Wesselmann.
Bibliografie
Garrigues, Manon. 2019. ‘Yves Saint Laurent : ses robes Mondrian exposées à Paris’ in Vogue. [https://www.vogue.fr/culture/article/yves-saint-laurent-ses-robes-mondrian-exposees-a-paris]
Mondrian, Piet. 2017. ‘Mondrian’s response regarding ‘les artistes et l’avenir de la mode’ in : Veen, Louis (red.). Piet Mondrian. The Complete Writings. Essays and notes in original versions. Leiden: Primavera Pers. 339.
Sermier, Émilien. 2020. ‘De la poésie couturière : la collection automne-hiver d’Yves Saint Laurent’ in : Études de lettres 312. 231-235.
Seuphor, Michel. 1956. Piet Mondrian. Sa vie, son œuvre. Paris: Flammarion.
Van Reij, Frederique. 2012. ‘Wearing Mondrian. Yves Saint Laurent’s Translation from High Art to Haute Couture’ in: Rijksmuseum Bulletin 60/4. 342-359.