‘Het is de gelukkige ochtend van een kwade dag, want op deze dag zal in het derde dorp een kind worden gedood door een gelukkig man.’ Een van de eerste zinnen in misschien wel het beroemdste korte verhaal uit de Zweedse literatuur. De titel staat ook boven dit stuk. Het was de eerste tekst die ik kreeg voorgeschoteld bij het eerstejaarscollege Zweedse letterkunde, vermoedelijk omdat het in zulk helder, eenvoudig Zweeds is geschreven en zo’n ijzersterk, beklemmend verhaal is. Schrijver Stig Dagerman vertelt meteen waar het op staat en voert de lezer op kalme, nuchtere toon naar het onherroepelijk eind.
Het is zo beeldend dat het zich zeer goed laat verfilmen, wat ook al twee keer is gebeurd. De eerste keer in 1953 en vijftig jaar later nog eens. Die eerste, korte film staat nu op Netflix. Meteen in het begin is er sprake van roggevelden. In de ondertitel worden het tarwevelden genoemd. Vreemd, des te meer omdat råg en ‘rogge’ veel op elkaar lijken – en er duidelijk geen vete (‘tarwe’) wordt gezegd. Maar goed, soms gebeurt er later in een verhaal iets wat een verklaring kan vormen voor zo’n gedaanteverwisseling.
Att döda ett barn (1953, ‘Een kind doden’) op Netflix
Eigenlijk stonden er in de allereerste ondertitel al een paar dingen die de wenkbrauwen deden fronsen. En er ontbrak iets. Dat de zon schuin op de vlakte stond. In het Nederlands schijnt hij alleen maar, over de velden. Maar goed, in ondertiteling kun je vanwege de tweeregelige vorm en gewenste leessnelheid niet altijd alles meenemen. Zo raken verderop opvallend veel lidwoorden kwijt. En er is nog wel een moeder maar ze neuriet niet meer. Dan komt de openingszin van dit stuk. De man is gelukkig gebleven, maar de kwade dag is een trieste geworden en de gelukkige morgen is nu een vreugdevol begin.
Acht keer komt dat woord lycklig voor in deze film van acht minuten. Het stijlmiddel van dit verhaal is de herhaling: identieke zinsconstructies en zelfs hele zinnen, het veelvuldige, dwingende gebruik van de toekomende tijd, frases en woorden die steeds weer terugkeren. Vermoedelijk heeft de ondertitelaar ooit geleerd dat je het gebruik van dezelfde woorden moet vermijden en juist moet variëren. Dagerman benut één werkwoord om meerdere keren aan te geven hoe hard de auto rijdt waarin de gelukkige man en zijn vrouw zitten. In de ondertitels is het ongelukkigerwijs elke keer iets anders.
Zweedse en Nederlandse ondertitels in Att döda ett barn (1953) (Netflix)
Als een pompbediende de tankdop van de auto weer vastdraait, wordt volgens de ondertitelaar de kap erop gezet. En zo duiken er steeds meer vreemde vertalingen op. Een pas geteerde boot wordt een nieuwe boot genoemd. Mensen die in het Zweeds net zijn ontwaakt, zijn in het Nederlands frisgewassen. In een poging deze ‘oplossingen’ te inventariseren had ik al snel twee A4’tjes volgeschreven bij deze zo korte film. Inmiddels had ik een vermoeden waar al dit fraais op stoelde.
Als film- en televisiemakers uit bijvoorbeeld Zweden, Turkije, Zuid-Korea of Nederland hun film of serie aan het buitenland willen verkopen, zullen ze eerst de inkopers iets moeten laten begrijpen van wat zij hebben gemaakt. Daarom laten ze hun maaksel ondertitelen in het Engels, de lingua franca van onze wereld. Op die manier kunnen inkopers uit zoveel mogelijk landen en talen kennismaken met hun werk. Als dat wordt aangekocht, krijgt de koper het Engelse ondertitelbestand er voor het gemak meestal bij. Voor de ondertitelaar uit de originele taal kan het soms handig zijn om te zien hoe een collega een probleem in zijn taal heeft opgelost.
Still uit Att döda ett barn (1953) met Nederlandse ondertitels (Netflix)
Ondertitelbureaus en uitzenders kregen op den duur door dat hierin meer mogelijkheden scholen. Het was goedkoper om de Engelse ondertiteling te vertalen dan pakweg het Noors of Chinees en dat gebeurde steeds vaker. Dus keek ik eens naar de Engelse ondertiteling van Een kind doden. En inderdaad lijkt niet het Zweeds te zijn vertaald, maar de wonderlijke Engelse ondertiteling. Ook hier is de ochtend van de kwade dag niet gelukkig, maar ‘joyful’ en de dag zelf ‘sorrowful’. De pas geteerde boot is ‘newly launched’ en de mensen zijn niet net wakker, maar al ‘newly scrubbed’. De Nederlandse ondertitelaar lijkt het Engels getrouw te hebben ondertiteld, al vindt de transformatie van rogge naar tarwe alleen in het Nederlands plaats. De kap die op wordt gezet blijkt de briljante vertaling te zijn van ‘the cap’. De Engelse kennis van het Zweeds vindt hier zijn gelijke in de Nederlandse kennis van het Engels.
Nu lijkt dit desastreuze doorfluisterspelletje op het conto te schrijven van twee vermoedelijk onderbetaalde ondertitelaars, maar er is meer aan de hand. De internationalisering van de ondertitelbranche leidt niet alleen tot steeds lagere tarieven, maar ook tot brede invoering van vertalen via een tussentaal. Engelse ondertitelbestanden zijn geen extraatje meer bij een vertaling uit de originele taal, maar worden op grote schaal gemaakt als dé bron voor vertaling in allerlei andere talen. Bij alles wat buiten de schooltalen Engels, Duits en Frans valt, moet je je inmiddels afvragen of het nog wel uit het origineel is ondertiteld. Soms krijgen vertalers Engels al Franse films aangeboden.
Nederlandse ondertitels in Att döda ett barn (1953) (Netflix)
Zelfs al zouden de vertalers in en uit het Engels allebei briljant zijn, dan nog zijn fouten onontkoombaar, heb ik al eens betoogd in ‘Opgehangen aan de neus – welkom in de tussentaal!’. De context kan soms uitkomst brengen, maar lang niet altijd. Het Zweedse ikväll vertaal je in het Engels meestal met tonight en dan duikt het bekende probleem op of dat in het Nederlands nu ‘vanavond’ of ‘vannacht’ moet worden. Maar dat probleem is er helemaal niet voor de vertaler Zweeds-Nederlands, want die weet dat ikväll ‘vanavond’ is en inatt ‘vannacht’. En zo ontstaan er bij deze tweedehandse vertalingen als vanzelf talloze fouten die bij een directe vertaling vermeden worden. Het fiasco van Een kind doden toont bovendien aan dat een mindere vertaling naar de tussentaal tot minstens een kwadratering van fouten leidt.
Tussentaalvertalingen zijn een zeer snel en zeer wijd om zich heen grijpende vorm van beunhazerij die niet alleen dat Zweedse prachtverhaal om zeep helpt, maar alle films en series uit andere talen dan het Engels. Het is de tweedehands ochtend van een kwade tijd, want in deze tijd zullen in heel de wereld verhalen worden verminkt door tweedehands vertalingen.
Hans Kloos is dichter en vertaler uit het Engels en Zweeds, en werd met Hier maak ik mijn stad van Robin Robertson genomineerd voor de Filter Vertaalprijs 2020 en vervolgens gevraagd de jury van 2021 te versterken. Hij ondertitelde onder andere Turist en The Square van Ruben Östlund, En duva satt på en gren och funderade på tillvaron van Roy Andersson en vele afleveringen van Wallander en Beck. Zie verder www.hanskloos.nl.
Reageren? info@tijdschrift-filter.nl.