Op Netflix is sinds begin dit jaar een korte zwartwitfilm van David Lynch te zien: What did Jack do? Het is een heerlijke parodie op de hard-boiled detective en film noir. Een genre dat door en door Amerikaans is, in zowel de film als de literatuur, en in zowel zijn oorspronkelijke (Chandler en Hamilton) als geparodieerde vormen (Paul Auster/Benjamin en Charles Bukowski).
Handeling is er overigens nauwelijks, zeventien minuten lang kijken we in zwartwit naar een dialoog tussen twee personages in een stationsrestauratie. Een man en een kapucijnaap – met ogen zo groot en onschuldig als van een trouwe hond – die elkaar tussen de oneliners door vorsend opnemen. De man rookt er sigaretten bij en blaast de rook betekenisvol uit. Het feitelijke onderwerp van het verhaal – voor zover de film narratief genoemd kan worden – wordt pas geïntroduceerd als een serveerster haar entree maakt, en daarmee ook de buitenwereld, met de zin:
‘It seems there’s a murderer on the loose.’
‘Er schijnt een moordenaar rond te lopen.’
Man en aap, ondervrager en verdachte, dragen beiden een pak, wit overhemd en zwarte stropdas. De ondervrager wordt gespeeld door schrijver en regisseur David Lynch zelf. De kapucijnaap heet Jack. Ergens noemt Jack zichzelf ‘een specialist in plastic zakken’ en ‘a Jack of all trades’, ‘een duizendpoot’. Een manusje-van-alles, zou je ook kunnen zeggen, de elkerlyc der verdachten, dier en mens ineen – in de aftiteling blijkt hij zelfs een achternaam te hebben: Cruz. Met deze cast zijn we in één klap ook in het surrealisme of absurdisme beland.
David Lynch
De dialoog is een tikkeltje ongrijpbaar, associatief tegen het onzinnige aan, en, wat mij betreft, ongehoord grappig. Er worden vooral spreekwoorden, gezegdes en andere platgetreden paden in de taal uitgewisseld. Nadat ik What did Jack do? had gezien, vroeg ik me af wat ik nu feitelijk als ondertiteling had gelezen. Had ik überhaupt spreekwoorden gezien? Of was de vertaling vooral functioneel, betrekkelijk letterlijk en daarmee ondersteunend geweest? Ik wist het niet, dus keek nog een keer. De ondertitels zijn overigens verzorgd door Yvonne Conradi, zoals gelukkig bij de aftiteling wordt vermeld.
Na de openingsvraag
‘You know anything about birds, Jack?’
‘Weet je iets van vogels, Jack?’
accelereert het vraag-en-antwoordspel in een paar zinnen van verbaal armpje drukken (‘It’s just a simple question’, ‘Het is een simpele vraag’) naar een elkaar even hoogdravend als hilarisch quasi filosofisch aftroeven (Jack: ‘Don’t worry. I’ve heard the phrase’, ‘Ik ken de uitdrukking’; ‘Birds of a feather flock together’, ‘aan de veren herkent men de vogel’; Man: ‘Yes’ Jack: ‘A perceived fundamental’, ‘Die lijkt fundamenteel te zijn’; ‘There are of course exceptions’, ‘Al zijn er natuurlijk uitzonderingen’), waarna de man de vraag blijft herhalen, indringender en concreter, beschuldigend:
‘You’ve been seen with birds’
‘Je bent gezien met vogels.’
‘Farmbirds.’
‘Boerderijvogels.’
[…]
‘Now you listen. You’ve been seen with chickens.’
‘Jij moet eens luisteren. Je bent gezien met kippen.’
‘Associating with chickens.’
‘Je ging om met kippen.’
[…]
‘But the ladies have been talking, Jack.’
‘Maar de dames hebben gekletst.’
[...]
‘Tell me about Toototabon.’
‘Vertel eens over Toototabon.’
(Toototabon? Een naam om over te struikelen, die vaagjes associaties oproept met Toetanchamon, de jong gestorven farao, wiens in hiërogliefen geschreven naam toevallig of niet meerdere vogels telt.)
De ondertitelaar van deze korte film staat eigenlijk vanaf het openingsbeeld al op achterstand. Niet alleen omdat de hele inbedding zo door en door Amerikaans is dat het meenemen van de code – de vanzelfsprekendheid waarmee de kijker het parodiërende effect begrijpt – in het Nederlands per definitie een probleem is. (Al zou je kunnen betogen dat de gemiddelde (westerse) kijker door andere films of boeken voldoende vertrouwd is met het genre van de hard-boiled detective.)
Maar vooral het volstrekte gebrek aan handeling zorgt ervoor dat alles aankomt op de dialoog, waarvan de vorm minstens zo belangrijk is als de inhoud. De zinnen zijn kort, spreektalig en clichématig. Het geheel ontleent zijn logica daarbij niet alleen aan het stramien van het gestaalde vraag-en-antwoordspel, maar aan steeds wisselende associatievelden. Zo draait het meest narratieve deel van de ondervraging om de woordspeling met birds (vogels en vrouwen), en chicken (kip en meisje/liefje).
Want inderdaad blijkt Jack in vuur en vlam te hebben gestaan voor Toototabon – een kip – en zij voor hem. Maar nu is ze weg. ‘They found feathers // Er zijn veren gevonden’. Er is jaloezie in het spel. Iemand is dood – en niet door eigen toedoen. De ondervrager speelt eerst bad cop, dan good cop. En zoals het genre wil, volgt na verbaal verzet een (opzettelijke) verspreking: ‘I saw it all in her eyes’, ‘Ik zag het in haar ogen’.
Man:
‘Don’t you know that she cried all night long over you?’
‘Weet je dan niet dat ze de hele nacht om je huilde?’
‘Right or wrong, she loved you’
‘Gelijk of niet, ze hield van je.’
[...]
‘I’m tellin ya how it was. For real.’
‘Ik vertel je wat er echt is gebeurd.’
‘Think back’
‘Denk even terug.’
‘You have no proof Max left the club’
‘Je hebt geen bewijs dat Max de club verliet.’
Jack:
‘Don’t need proof.’
‘Dat heb ik niet nodig.’
[Een lucifer wordt aangestreken, een sigaret opgestoken, de man inhaleert. Stilte. Blaast de rook uit één mondhoek.]
Man:
‘I have the police report.’
‘Ik heb het politierapport.’
Jack:
‘Don’t matter. I saw it all in her eyes.’
‘Doet er niet toe. Ik zag het in haar ogen.’
Man:
‘So you admit it? You saw her that night.’
‘Dus je geeft het toe. Je hebt haar die avond gezien.’
Jack:
‘I saw her from the window when she leaned out to see him get his tab.’
‘Ik zag haar toen ze uit het raam leunde om te zien hoe hij zijn rekening betaalde.’
‘I saw Max.’
‘Ik heb Max gezien.’
Bij de tweede kijkronde leek zowel de compactheid als de spreektaligheid (zoals in het licht elliptische ‘Doet er niet toe’, ‘Tuurlijk’ en ‘Moet ik dat geloven?’) van de dialoog me juist te zijn behouden. Net als in de Engelse dialoog worden in de Nederlandse ondertiteling vrijwel alleen zegswijzen en platitudes gebruikt (‘Wees een man en vertel me over haar’; ‘Denk je dat je raak hebt geschoten?’). Een paar keer is er een erg letterlijke vertaling gebruikt, die weinig Nederlands klinkt (‘You’ll not get a free lunch around here’, ‘Een gratis lunch bestaat niet’, vaker vertaald als ‘Gratis geld bestaat niet’, maar dat past hier niet). Bovendien zijn de zinnen kort. Van vertalingen uit het Engels in het Nederlands wordt wel gezegd dat ze standaard zo’n tien procent aanwassen, een vanzelfsprekendheid die algemeen aanvaard lijkt maar waarvan ik soms de noodzaak betwijfel (maar dat is iets voor een ander stuk); maar een ondertitelaar moet het per definitie doen met maximaal twee regels van 35 à 45 tekens per zes seconden gesproken tekst. Al is het maar omdat luisteren sneller gaat dan lezen. Indikken is dus het devies.
Filmposter van What did Jack do?
Het veelvuldig herhalen van de naam Jack, die de ondervraging iets nadrukkelijks geeft, waarmee de een macht over de ander probeert uit te oefenen, verdwijnt een paar keer in de Nederlandse ondertiteling. Soms lijkt de beschikbare ruimte daartoe te dwingen, andere keren is dat niet het geval. De ondertitelaar zou natuurlijk met recht kunnen betogen dat hier voor de Nederlandse kijker auditief niets verloren gaat. Ook verdwijnt soms de Amerikaanse couleur locale (‘The party is over, cowboy’, ‘Het feestje is voorbij, vriend’ – wel lekker kort en allitererend). En andere keer wordt de beeldspraak ronduit Hollands (Jack: ‘Go climb a tree’, ‘Ga toch fietsen’).
Het woordspelige en associatieve lijkt minder bewaard. De openingsvraag ‘You know anything about birds, Jack?’ is weinig dubbelzinnig vertaald met ‘Weet je iets van vogels, Jack?’ (‘Heb je iets met vogels, Jack?’ of ‘Heb je verstand van vogels, Jack?’ zouden hier wellicht iets insinuerender opties zijn geweest).
Na opmerkingen over kerstmis, en dat de dames hebben gekletst, roept Jack uit: ‘What?! Right?! With the Easter Bunny I suppose’ (‘Wat? Tuurlijk, in je verbeelding zeker’). Het kerstfeest is behouden, maar de paashaas niet – en nee, ik heb ook geen idee hoe dat hier zou moeten.
De associatievelden verschuiven vaker of verdwijnen, waarschijnlijk om de loop van de ‘handeling’ erin te houden.
Man:
‘It takes two to tango, Jack.’
‘Ik laat je niet alleen.’
Jack:
‘Oh, so now we’re dancing.’
‘Dus we gaan door.’
En ook de dieren waarmee deze dialoog losjes aan elkaar wordt geassocieerd gaan in vertaling verloren:
Man: ‘There’s an elephant in the room. I’d like you to start talking turkey.’ […]
Jack: ‘There you go again. You’d toss an animal up on a roof just to see the look on his face.’
Man: ‘We draaien ergens omheen. Vertel me de waarheid.’ (Een hypothese en een imperatief die passen bij het gesprek, de betekenis precies weergeven en voldoende standaard spreektalig zijn.)
Jack: ‘Nu doe je het weer. Jij zou een dier op het dak gooien, alleen om z’n gezichtsuitdrukking te zien?’
Ook op andere plekken is de absurde beeldende logica van het gesprek soms verdwenen:
Man:
‘I know why the chicken crossed the road.’
‘Ik weet waarom ze [de weg] is overgestoken.’
Jack:
‘This conversation just came to a screeching halt’ (meta noodstop + geluid)
‘Deze conversatie is zojuist abrupt tot stilstand gekomen’ (hier ontbreekt het geluid – van trein of auto al naargelang we het associatiespoor van het treinstation of de genoemde weg volgen en in gedachten rem op metaal horen – maar is wel een poging gedaan de alliteratie te behouden, of te versterken, met ‘zojuist’.)
Ik zou de vertaalster/ondertitelaar er weleens over willen horen. Heeft ze inderdaad vooral naar de conventies van de omgangsvormen in dit genre gekeken? En de vertaling zo feitelijk en concreet mogelijk gehouden, ten nadele van sommige woordspelingen? Of het streven naar spreektaligheid en compactheid, waar een ondertitelaar toch al aan is gebonden, voorrang gegeven?
What did Jack do? vervolgt overigens bijna operatesk, ontroerend en komisch tegelijkertijd. Maar ik heb hier al te veel weggegeven, hoe deze ondervraging afloopt ontdekt u vast liever zelf.
Bron
David Lynch en Sabrina S. Sutherland, 2017. What did Jack do? Te zien op Netflix. Nederlandse ondertiteling: Yvonne Conradi.