De man die ik graag zie en ikzelf zorgen er immer voor dat onze verblijven in Rome een muzikale toets krijgen. Tijdens de Goede Week van dit jaar beleven we op woensdagavond, in de Romeinse Chiesa Nuova, de Johannespassie van J.S. Bach. De Duitse ambassade haalt alle middelen uit de kast om dit gratis concert te organiseren. Ook twee jaar geleden werden we al in Rome ontvangen door de Duitse ambassade, ook voor een kosteloze Bachiaanse Johannespassie, weliswaar op een andere locatie en met andere uitvoerders. De koorpartijen werden toen door een knapenkoor gezongen. En ik herinner me dat de knapenstemmen ons tot op het bot hadden getroffen. Deze keer doet een volwassenenkoor mooie maar tevens minder mooie zaken. Ook de solisten bekoren mijn oren soms en dan weer niet.
Daarom is er tijdens het concert ook ruimte om mijn aandacht wat meer op de tekst van het programmaboekje te vestigen. De Duitse versie van de Johannespassie werd in het Italiaans vertaald. Mijn ogen turen een klein uurtje naar de volgende passage:
Betrachte, meine Seel’, mit ängstlichem Vergnügen,
Mit bittrer Lust und halb beklemmtem Herzen
Dein höchstes Gut in Jesu Schmerzen,
Wie dir auf Dornen, so ihn stechen,
Die Himmelschlüsselblumen blühn!
Du kannst viel süsse Frucht von seiner Wermut brechen
Drum sieh ohn Unterlass auf ihn!
Dit is een Nederlandse vertaling van die passage – ik vond die op de Bach Cantatas Website1:
Aanschouw, mijn ziel, met angstig genoegen,
met bittere lust en een half beklemd hart
hoe jouw hoogste goed in Jezus’ smarten ligt,
Hoe voor jou op de doornen die hem steken
de hemelsleutelbloemen bloeien!
Je kunt veel zoete vruchten van zijn bitterheid plukken,
dus zie hem onafgebroken aan!
Het gaat me om de ‘Himmelschlüsselblumen’, de ‘hemelsleutelbloemen’. In het programmaboekje worden die in het Italiaans vertaald als ‘fiori della chiave del cielo’, wat letterlijk ‘bloemen van de sleutel van de hemel’ betekent, of ‘bloemen van de hemelsleutel’, of ‘hemelsleutel-bloemen’. Ik vraag me echter onmiddellijk af of met de Duitse ‘Himmelsschlüsselblumen’ niet eerder ‘Himmel-schlüsselblumen’ dan wel ‘Himmelschlüssel-blumen’ wordt bedoeld. In dat geval zou er in het Italiaans iets moeten staan als ‘hemelse sleutelbloemen’, dus ‘primule del cielo’.
Het eerste wat ik doe is een blik slaan op de etymologie van ‘sleutelbloem’. En daar ontdek ik dat ‘sleutelbloem’ ook ‘hemelsleutel’ wordt genoemd. Eerst was er het woord ‘hemelsleutel’ en daaruit zou dan het woord ‘sleutelbloem’ zijn ontstaan. De ‘hemelsleutel’ slaat op de slanke sleutelbloem. Haar bloemtros vertoont veel gelijkenis met een sleutelbos. In het midden van de twaalfde eeuw schrijft Hildegard von Bingen in haar Physica al over de ‘Hymelsloszel’. Ook een volksverhaal verklaart die benaming. Petrus ontving het bericht dat een paar mensen de hemelsleutel hadden nagemaakt. Van pure consternatie liet Petrus zijn sleutelbos op de aarde vallen. Op de plek waar de sleutelbos de grond had geraakt, bloeiden sleutelbloemen. Ook zijn er mogelijke verbanden met nog andere oudere heidense sagen.2 Naast ‘sleutelbloem’ en ‘hemelsleutel’ wordt ook melding gemaakt van het woord ‘hemelsleutelbloem’.3
Deze etymologische verklaringen geven een andere kijk op de zaak. Zeker is nu dat het in beide gevallen, ‘hemelsleutel-bloem’ of ‘hemel-sleutelbloem’, om het begrip ‘sleutelbloem’ gaat. Een vraag blijft alleen wat hierin het precieze zelfstandige aandeel van de hemel kan zijn. Wordt de hemel onderdeel van de bloem zelf, of gaat het om hemelse sleutelbloemen? Zelfs wanneer de hemel een deel zou zijn van de bloem zelf, blijkt de hemel naar mijn gevoel toch ook nog een eigen bijdrage te leveren. Ten eerste juist omwille van de etymologie en de symboliek van de Duitstalige hemelsleutel, en ten tweede door het stukje passietekst zelf. Als lezer worden we in deze passage immers uitgenodigd om, met de beklemmende angst rond ons hart, oog te hebben voor Jezus’ lijden en daarin het hoogste goed, als het ware de hemel te zien. Met een beeld schetst de tekst hier verder dat uit de doornen van Jezus’ doornkroon sleutelbloemen bloeien.
Een andere belangrijke vraag bij dit alles is – en zoals straks zal blijken is dit een nuttige omweg – wie de auteur van deze passiepassage is. De Johannespassie van Bach bestaat uit drie soorten tekst. Ten eerste zijn er delen uit de tekst van het evangelie van Johannes zelf. Ten tweede komen er stukken tekst uit de zogenaamde Brockes Passion in voor. En ten derde heeft Bach zelf bepaalde tekstaanpassingen gedaan.
Het betreffende deeltje komt uit de Brockes Passion of Der für die Sünde der Welt gemarterte und sterbende Jesus. Het is een tekst van de Duitse achttiende-eeuwse dichter Barthold Heinrich Brockes. Die tekst werd door verschillende componisten gebruikt. Hierna volgt de parallelle tekst (uit de Brockes Passion) van de betreffende passage uit de Johannespassie van Bach:
Drum, Seele, schau mit ängstlichem Vergnügen,
Mit bittrer Lust und mit beklemmten Hertzen,
Dein Himmelreich in Seinen Schmertzen,
Wie dir auf Dornen, die ihn stechen,
Des Himmels Schlüssel=Blumen blühn,
Du kanst der Freuden Frucht von seiner Wermuht brechen.
Deze Brockespassage biedt ons belangrijke informatie. Inderdaad, er wordt niet meer over ‘Himmelsschlüsselblumen’ gesproken, maar over ‘Des Himmels Schlüssel=Blumen’. Het hemelse aspect is dus wel degelijk ook uitdrukkelijk buiten het begrip van de bloem aanwezig. Bovendien vinden we in die Brockespassage nog een andere verwijzing naar de hemel terug in ‘Dein Himmelreich in Seinen Schmertzen’, terwijl bij Bach minder expliciet ‘Dein höchstes Gut in Jesu Schmerzen’ staat.
Mijnheer Harm-Jan van Dam was zo vriendelijk om mij naast die kwestie van de ‘hemel’, ook op het belangrijke aandeel van de ‘sleutel’ te wijzen. Inderdaad, geen ‘hemel’ zonder ‘sleutel’, want Petrus heeft immers de sleutels gekregen om voor de mensen die dat verdienen de hemel te openen (Mt. 16:19).
Bijgevolg besluit ik dat ik in de Italiaanse vertaling graag aandacht wil zien voor de hemel, én voor de sleutel, én ook voor de sleutelbloem. Ik zou ‘Himmelschlüsselblumen’ in het Italiaans als ‘primule del cielo’ vertalen. Daarbij zou ik mezelf er wel niet van kunnen weerhouden om bij ‘primule’ een voetnoot te plaatsen. Daarin zou ik dan uitleggen dat de Duitse benaming ‘Schlüsselblumen’, letterlijk ‘fiori della chiave’, naar een verhaal rond de hemelsleutel verwijst. Daarmee kom ik natuurlijk opnieuw erg dicht in de buurt van de ‘bloemen van de sleutel van de hemel’. Doch, een verschil is wel, denk ik, dat alleen met het gebruik van het Italiaanse woord ‘primule’ de Italiaans sprekenden ook aan het begrip ‘sleutelbloemen’ zullen denken.
Al bij al is er ook tussen de ‘primula’ en de (hemel)sleutelbloem een verband. De Italiaanse (en Latijnse) ‘primula’ kondigt natuurlijk het begin van de lente aan.4 De Italiaanse ‘lente’ – la primavera – komt trouwens overeen met de Franse sleutelbloem – la primevère. En laat nu net de lente dat seizoen zijn waarin het nieuwe leven ontstaat, een beetje zoals de hemel ontluikt wanneer de hemelpoort met de hemelsleutel wordt ontsloten.
Noten
1 Zie http://www.bach-cantatas.com/Texts/BWV245-Dut3.htm.
2 H. Kleijn, Planten en hun naam: Een botanisch lexicon voor de Lage Landen. Amsterdam: Meulenhoff, 1970, http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/sleutelbloem.
3 Zie J. Naaijkens, Noord-Brabant in grootvaders tijd, 1870-1914. Den Haag: Kruseman, 1979, p. 158: ‘En de mensen noemden deze vreemde, nieuwe bloem “hemelsleutelbloem” en dat werd later, toen de mensen de hemel in het laatje schoven waarin ze de vrome mythen hadden opgeborgen, kortweg: “sleutelbloem.”’
4 Zie http://www.treccani.it/vocabolario/primula/.
Isabelle Bambust is onderzoeker aan de KULeuven, Onderzoeksgroep Tolkwetenschap (Campus Antwerpen) en vrijwillig postdoctoraal medewerker aan de UGent, Faculteit Recht en Criminologie.