In 2017 kwam het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJEU - Luxemburg) bij de Gentse rechtsfaculteit aankloppen met een interessante vraag. Het HvJEU wil graag op lange termijn investeren in de kwaliteit van het juridisch vertalen. Mijnheer Koen Wolfs, Head of unit of the Dutch-language (sic)Translation Unit bij het HvJEU, is de verpersoonlijking van dit grandioze project. Hij contacteert faculteiten in de rechten en in de letteren, en zijn droom is dat de kwaliteit van vertalen op een of andere manier in het curriculum van juristen zou worden opgenomen. Ook heeft Mijnheer Wolfs zelf een uitgebreide presentatie bedacht die de nadruk legt op vertalen in goed Nederlands. Hij is bereid om die les in de onderwijsinstelling zelf te geven, of in Luxemburg.
Op verzoek van Professor Reinhard Steennot (UGent) besluiten we onze begeesterde vrijwillige schouders onder dit project te zetten. Een pilootproject met tien studenten lijkt ons een goede opwarmer. We noemen het ‘Inleiding tot het praktisch juridisch vertalen’, en we gaan voor de talencombinaties Engels-Nederlands en Frans-Nederlands. We kiezen ervoor het onder te brengen bij ‘Vaardigheden IV’, een waaier van wetenschappelijke en professionele vaardigheden waaruit de masterstudenten kunnen kiezen. Bij de elektronische openstelling van deze cursus, worden de tien beschikbare plaatsen direct ingenomen. We beseffen dat we met gemotiveerde studenten te maken hebben. Misschien raar, maar waar: dit is een eerste experiment met juridische vertaalateliers voor toekomstige juristen in de schoot van de rechtsfaculteit…
Taal met recht of Recht met taal?
Een juridisch vertaler is idealiter jurist én vertaler. Doch daar bestaan geen regels over. Zo organiseert het Belgische Hof van Cassatie examens voor toekomstige vertalers waartoe zowel taalkundigen als rechtskundigen toegang hebben. Ons gevoel is dat vertaalstudenten tijdens hun sessies gerechtsvertalen veel meer proeven van recht dan rechtenstudenten ooit proeven van vertalen. Daar moet volgens ons verandering in komen.
Opzet
De officiële leerdoelstellingen van de cursus zijn ‘inzicht verwerven in met name de vereisten waaraan een goede juridische vertaling moet voldoen’ en het ‘ontwikkelen van basiscompetenties voor het vertalen van juridische teksten. Dit practicum is nuttig voor iedereen die juridische teksten wil vertalen, en meer in het bijzonder voor taalvaardige studenten die een loopbaan als jurist-vertaler ambiëren’.
Volgens ons is het doel uiteraard niet om volwaardige vertalers af te leveren – de opleiding aan de rechtsfaculteit is en blijft een juridische opleiding. De opleiding wil de rechtenstudenten eerder prikkelen om zich naderhand zelf verder te bekwamen in het vertalen. Verder heeft de opleiding ook een sensibiliseringsfunctie. Wanneer toekomstige juristen later in een juridische setting te maken krijgen met gerechtsvertalers of met gerechtstolken, zullen zij met meer kennis van zaken kunnen handelen.
Met dit prille onderwijs willen we – en dit is ons persoonlijk standpunt – echter verder gaan dan de initiële vraag van het HvJEU. We zijn voorstander van een algemene juridische vertaalopleiding binnen de rechtsfaculteit. We willen dit voornemen tot het behoud van een algemene juridische vertaalopleiding graag verkondigen tijdens een contactdag te Brussel op 4 juni 2018. De Nederlandse vertaalafdelingen van de EU-instellingen organiseren die dag met als doel een structurele samenwerking tot stand te brengen tussen de gezamenlijke Europese instellingen enerzijds en de vertaalopleidingen in Nederland en Vlaanderen anderzijds. Sinds de Europese richtlijn 2010/64 van 20 oktober 2010 betreffende het recht op vertolking en vertaling in strafprocedures, wordt de maatschappelijke relevantie van dit vertaalonderricht meer in de verf gezet. Deze richtlijn zet in op de kwaliteit van gerechtsvertalingen, onder meer door de totstandkoming van nationale registers van onafhankelijke vertalers die naar behoren gekwalificeerd zijn.
Aanpak
Het is goed om de studenten in een mild theoretische inleidende les al even van het complexe juridische vertaalwerk te laten proeven. Dat gebeurt op 23 februari 2018. We vragen een vertaling van volgend kort deeltje uit de Gender Recognition Act 2004:
1 Applications
(1) A person of either gender who is aged at least 18 may make an application for a gender recognition certificate on the basis of—
(a) living in the other gender, or
(b) having changed gender under the law of a country or territory outside the United Kingdom.”
We kunnen meteen veel aandacht schenken aan de zogenaamde ‘valse vrienden'. Zo betekent het woord ‘act’ niet 'akte’, maar ‘wet’. Het ‘certificate’ is dan weer eerder een ‘akte’ in plaats van een ‘certificaat’, alhoewel zowel ‘geslachtserkenningsakte’ als ‘geslachtserkenningscertificaat’ in Nederlandstalige officiële Europese instrumenten voorkomt. Met ‘applications’ wordt eerder ‘aanvragen’ bedoeld. Doch, ook ‘toepassingen’ zou als vertaling niet misstaan omdat de betrokken passage inderdaad bepaalde (toepassings)voorwaarden inhoudt. ‘A person of either gender’ moet uitdrukkelijk vertaald worden, omdat het Verenigd Koninkrijk geen geslachtloosheid aanvaardt.
De uitdrukking ‘living in the other gender’ was een hoofdbreker. De oplossingen van de studenten variëren sterk. Sommigen vertalen eenvoudigweg in ‘een geslachtsverandering' of in ‘transseksualiteit’. In het eerste geval is een medische transformatie niet uitgesloten en in het tweede geval denkt men er spontaan aan, terwijl ‘living in the other gender’ juist niet naar een medische transformatie verwijst. Andere studenten kiezen voor ‘het voelen als het andere geslacht’, ‘het ‘leven volgens het andere geslacht’, ‘de persoon leeft volgens het andere geslacht’, ‘leven in het lichaam van een persoon van het ander [sic] geslacht’, ‘de persoon leeft in het andere geslacht’, en ‘men door het leven gaat met het andere geslacht’.
Dit zijn onze eigen voorstellen:
|
Wet van 2004 op de geslachtserkenning 1 Aanvragen (1) Vanaf de leeftijd van 18 jaar kan een persoon van een bepaald geslacht een geslachtserkenningsakte aanvragen op grond van – (a) een andere beleefde genderidentiteit, of (b) een geslachtswijziging overeenkomstig het recht van een land of grondgebied buiten het Verenigd Koninkrijk. |
Wet van 2004 op de geslachtserkenning (1) Ieder persoon van één van beide geslachten die minstens 18 jaar is, kan aanspraak maken op een geslachtserkenningscertificaat indien – (a) deze persoon zich voelt toebehoren aan het andere geslacht (b) deze persoon een geslachtswijziging is ondergaan volgens de wet van een land of grondgebied buiten het Verenigd Koninkrijk. |
Tijdens de vertaalateliers willen we de studenten vooral veel plezier in het vertalen laten hebben, weliswaar met een oog voor de ingewikkeldheid van deze activiteit. Belangrijk is ook dat zij als juridisch vertaler verantwoorde eindbeslissingen leren te nemen. Daarbij geloven we als lesgevers fel in het devies 'blijf jezelf, en geef studenten voldoende ruimte'. Enerzijds stellen we ons daardoor kwetsbaar op. Anderzijds krijgen we daardoor de gelegenheid om de studenten aan te tonen dat we ook zelf helemaal niet onfeilbaar zijn. Uit de one minute papers van de studenten blijkt dat deze benadering werkt. Zij getuigen: ‘Voldoende ruimte voor kritisch inzicht; zo vliegt de tijd én heb je niet de idee weer in een saai hoorcollege te zitten’ – ‘De informele manier van lesgeven vond ik heel aangenaam’ – ‘Les was interessant en heeft mijn gevoel voor taal terug wat aangewakkerd (wat ik had verwacht). Leuk om les te krijgen op een heel spontane manier’.
Na deze introductieles heeft Mijnheer Wolfs op 2 maart 2018 de studenten uitleg gegeven rond vertalen en schrijven in goed Nederlands. We durven daardoor (te) stellen: ‘De Dutch Language Unit van het HvJEU speelt het klaar!’. Daarmee bedoelen we twee zaken:
1 Het HvJEU zet concreet in op duidelijke taal
2 Mijnheer Wolfs verzamelt, classificeert, verbetert en deelt met succes ‘foute’ voorbeelden ...
Dit initiatief van het HvJEU is dus niet zomaar een slag in het water of in de lucht.
Toekomst
Het is onnodig te zeggen dat we erg verheugd zijn om mee te werken aan deze heerlijke primeur in majeur. Het blijft koffiedik kijken of ons pilootproject ‘Inleiding tot het praktisch juridisch vertalen’ in de toekomst verder uitgebouwd zal worden. Een mogelijke expansie is vierderlei. Ten eerste zou de huidige module / cursus naar een volwaardig (keuze)vak omgebouwd kunnen worden gegeven door betaalde docenten, met meer ruimte voor meer theoretische bagage rond verschillende taalaspecten. Ten tweede zou het studentenaantal verhoogd kunnen worden. Ten derde zou de cursus, naast de actuele talencombinaties Engels-Nederlands en Frans-Nederlands, ook andere talencombinaties kunnen bevatten. We zouden de opleiding bijvoorbeeld kunnen aanpassen aan anderstalige studenten. Zo is er dit jaar een Spaanstalige studente in de groep. Ten vierde – we have a dream – zou het fantastisch zijn indien de vertaalateliers (deels) interfacultair zouden kunnen verlopen, dus met medewerking van een opleiding tot Master in het vertalen. La esperanza hace vivir! Ole!
Elise Vanderlinden (Elise.Vanderlinden@ugent.be) is Master in het vertalen Engels-Nederlands/Frans-Nederlands (UGent).
Isabelle Bambust (isabellebambust@yahoo.fr) is tijdelijk gastprofessor aan de UAntwerpen (Franse juridische teksten) en tijdelijk Research Fellow aan de KULeuven, onderzoeksgroep tolkwetenschap.