Op 2 november werd de Europese Literatuurprijs uitgereikt aan de Britse auteur Max Porter en zijn Nederlandse vertaler Saskia van der Lingen voor de roman Verdriet is het ding met veren. In zijn dankwoord brak Porter op bevlogen wijze een lans voor vertalen als verbinding.
Een sterk, kwaadaardig gif verziekt mijn geboorteland: de tabloids. Hetzelfde gif dat ook elders in de wereld aan het werk is. De manier van toedienen kan verschillen, maar het gif is hetzelfde, is altijd hetzelfde geweest: het vertellen van kwalijke verhalen. Onmiskenbaar en ondubbelzinnig zijn deze instituties de vijand van morele basisprincipes, het gewone fatsoen, samenwerking, gedachtevrijheid, troost, vooruitgang. Ze zijn anti verlichting. Ze zijn anti planeet. Anti geest. Een propagandamachine met een angstaanjagende doeltreffendheid, vooral wat ons zelfbeeld aangaat, vooral in het gevaarlijke domein van hoe we onszelf zien. Van de verhalen die we onszelf voorhouden. Pal tegenover die tabloids staat volgens mij de roman. De machine van de literatuur in al haar vogelachtige glorie. Hippend, pikkend, omhoog scherend, schijtend. De roman en de tabloid zijn per definitie elkaars vijand. In de ene wordt morgen de vis verpakt. De andere is een tijdmachine, een wonder, een spiegel, het intellectuele voedsel voor onze kleinkinderen, een levende, ademende menselijke gevoelsmotor.
Foto: Wouter Vellekoop
Wij in ons Verenigd Koninkrijk importeren van alles. We importeren broccoli uit Kenia, auto’s uit Japan, speelgoed uit China. Er is niet veel wat we nog zelf maken. Het is een schande dat we niet meer verhalen importeren. Slechts 3 procent van de boeken die we in ons land lezen is vertaald. De cijfers suggereren dat het ons niet interesseert om naar andere stemmen te luisteren. Andere verhalen importeren heeft geen prioriteit. Stel dat we die schandalige 3 procent wat vergrootten, de deuren openzetten en meer verhalen importeerden. Natuurlijk zouden we er dan achter komen dat ook elders rijke en ware verhalen leven. Een Nederlands verhaal over een stuklopend huwelijk, aha! Een Pools verhaal over een opslagplaats waar het spookt, een Nigeriaans verhaal over een homovriendschap, een Palestijns verhaal over een gestolen peperstruik, een Koreaans verhaal over een vrouw die in een boom veranderde, YES! Zo komen we ergens, zo voelen we ons minder alleen. Wat lijkt die tabloid die zegt make Britain great again dan ineens stompzinnig. Wat een kleingeestig idee, wat een zielige reactie op de rijkdom van wat er in de wereld omgaat. Afgezet tegen al die prachtige verhalen, al die genuanceerde, begripvolle, rijke, diverse en goedgeschreven verhalen over de verbijsterende complexiteit van het menselijk bestaan, van het leven op planeet aarde, klinkt dat make Britain great again volkomen belachelijk. Het is meelijwekkend. Maar het is levensgevaarlijk. Die geraffineerd-onschuldige slogan is gedrenkt in bloed en onrecht. Want onder de groezelige, smakeloos ontworpen verpakking schuilen de oude ideeën, de oude vijanden, de opgeblazen monsters van blanke superioriteit, extreem nationalisme en vrouwenhaat. Niet om te lachen dus. Er is niks grappigs aan.
Nog een vijand van tabloidpropaganda is vertaling, de schone kunst en het vitale ambacht van het vertalen. Vertaling is de letterlijke, levende, ademende manifestatie van de open dialoog, woorden zonder grenzen, communicatie, aanpassingsvermogen, metamorfose. Vertaling maakt de kostelijkste ambities van de beschaving zichtbaar in het wonder van een lied dat wordt gezongen in een andere taal, het woord dat van de ene groep mensen naar de andere wordt overgedragen. Vertaling is verandering en groei en mogelijkheid. Zodra wordt geprobeerd dit lied het zwijgen op te leggen of te vervormen, de overdracht te verhinderen, houden we alleen de hatelijke dreun van het nationalisme over, het kwaadaardige verhaal. We hebben het eerder zien gebeuren, daar hadden we van moeten leren, dat hebben we niet gedaan. Daarom moeten we romans schrijven, gedichten, verhalen voor kinderen, brieven, pamfletten, geschiedenissen, anti-geschiedenissen, tegengeschiedenissen. We moeten ze delen, vertalen en met nog weer anderen delen, ze tegen elkaar afwegen, vers water laten binnenstromen in het collectieve meer van ons bewustzijn. Wij handelen in taal, wij handelen in verandering.
Saskia van der Lingen en Max Porter tijdens de uitreiking van de Europese Literatuurprijs 2017 (foto: Wouter Vellekoop)
Vertalen is een vorm van en een stilzwijgend geloof in vriendschap. Ik ben vereerd dat Saskia van der Lingen en De Bezige Bij mij deze vriendschap hebben betoond. Een persoonlijk wiegelied onder handen nemen, een fabel over pijn en liefde opgebouwd uit Engelse versjes en nonsenspoëzie en slechte pseudogedichten, en die tekst laten werken in een andere taal, laten zingen in een nieuwe context, dat is het radicaalste en tegelijk het basaalste, het meest vruchtbare, vakkundige, bezielde en wezenlijke wat iemand kan doen. Mijn tekst is bovendien niet makkelijk, hij gehoorzaamt aan geen enkele regel, dus deze perfecte vertolking in het Nederlands, deze intuïtieve, sierlijke, gedurfde, stoere, fijngevoelige vertaling is een meesterlijke prestatie.
Vertaling is een omhelzing. Zo te zijn omhelsd, en nu te zijn erkend met deze prijs, is voor mij weinig minder dan een wonder. Waar we ook vandaan komen, we zijn niets, gemaakt uit niets, en heerlijk snel keren we weer terug tot niets, tot lucht of stof, een stukje aarde waar kraaien schaterend overheen vliegen. Maar voor het moment is elk woord dat ik schrijf Europees, want het is schatplichtig aan en staat in dialoog met de schitterende en gevarieerde gemeenschap die mij is voorgegaan en na mij komt. Europa, een complex, lastig, moeilijk, veranderlijk maar wezenlijk iets waarin ik geloof. Net als literatuur een complex, lastig, moeilijk, veranderlijk maar wezenlijk iets is waarin ik geloof.
Ik wil eindigen met een fragment uit ‘Humanitos’ van Eduardo Galeano (Espejos, 2008):
Wij, nietige mensen:
vernietigers van alles,
de enigen die leven in dienst van de machines die ze bedenken,
de enigen die hun eigen huis verslinden,
de enigen die het water vergiftigen dat ze drinken
en de aarde die hen voedt,
de enigen die doden voor hun plezier,
de enigen die martelen,
de enigen die verkrachten.
En ook,
en ook:
de enigen die lachen,
de enigen die dagdromen,
die zijde maken uit het kwijl van wormen,
die troep veranderen in schoonheid,
die kleuren ontdekken die de regenboog niet kent,
die de stemmen van de wereld nieuwe melodieën geven
en woorden verzinnen
opdat de werkelijkheid noch de herinnering verstomt.
Vertaling: Saskia van der Lingen