Begin november 2015 verscheen op een Brits platform voor onderzoek op het gebied van de Moderne Talen een bijzonder manifest: Translation as Research: A Manifesto. In het essay wordt het standpunt verdedigd dat vertalen voor academici een zinvolle besteding van onderzoekstijd kan zijn. Het gaat hier om een aloude discussie die bij classici wellicht het intensiefst gevoerd is, maar in andere disciplines nog altijd aarzelend speelt – zowel in het Verenigd Koninkrijk als daarbuiten. De dichteres Ida Gerhardt gaf bij ons ooit het goede voorbeeld door op een vertaling te promoveren. Universiteiten in Nederland en Vlaanderen kennen de discussie dus al enige tijd, maar nog steeds is het niet vanzelfsprekend om het vertalen zelf de wetenschappelijke en dus ook culturele waarde toe te kennen die het verdient. Dit geldt niet alleen voor onderzoekers maar ook voor studenten die een scriptie schrijven. Het onderstaande manifest is geschreven voor de Britse context, die in de vertaling intact gelaten is. Het kost overigens nauwelijks moeite de context te verplaatsen en de positieve en prikkelende implicaties te zien voor al wie zich met vertalen bezighoudt in ons eigen taalgebied.
1 Vertaling moet worden behandeld als onderzoek door academici binnen en buiten het veld van de Moderne Talen en door degenen die hun onderzoek faciliteren, monitoren en beoordelen. In de Verenigde Staten wordt deze visie nu bepleit door de MLA (Modern Language Association), wat van belang is voor aanstellingen, promoties en benoemingen.1 In het Verenigd Koninkrijk komt daar nog ‘research assessment’ (onderzoeksbeoordeling) bij. In de praktijk betreft dit de vraag hoe we onze tijd besteden (mogen besteden en geacht worden te besteden) als academische onderzoekers die werken in en met andere talen dan het Engels en op het gebied van culturen, samenlevingen en geschiedenissen die daarmee samenhangen.
2 Dit is ten enenmale geen discussie over de betekenis van het woord ‘onderzoek’. In de richtlijnen van de MLA over het beoordelen van vertalingen als wetenschap (‘Evaluating Translations as Scholarship’) wordt de term ‘onderzoek’ niet gebruikt, maar het lijdt geen twijfel dat fundamentele intellectuele en professionele kwesties in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten identiek zijn. Dit is, in het Verenigd Koninkrijk, evenmin een bezwaar tegen de huidige definitie van onderzoek in het Research Excellence Framework (REF), die heel ruim is.2 Wat essentieel is, is dat die al ruim genoeg is om ook vertalingen te omvatten; er zijn dan ook al met goed gevolg vertalingen ingediend bij het REF. Maar het staat vast dat sommige leden van de beroepsgroep die aan vertalingen hebben gewerkt, of hadden kunnen werken, zich niet zeker genoeg voelden om die bij het REF in te dienen, niet in de laatste plaats vanwege de druk die wordt uitgeoefend door hen die over onderzoeksvoorstellen beslissen. Op deze manier wordt werken aan en met vertalingen in onze academische cultuur ontmoedigd. Het beeld van vertaling, en van de plaats van vertaling in het REF, moet veranderen.
3 Vertaling is zowel intellectueel als cultureel van grote waarde. In de woorden van de richtlijnen van het MLA is ‘vertaling een onmisbaar onderdeel van intellectuele uitwisseling en ontwikkeling gedurende de hele geschreven geschiedenis […;] de vertaling van literair of wetenschappelijk werk – sterker nog, van ieder belangrijk cultureel document – kan een significante impact hebben op de intellectuele gemeenschap, terwijl het ontbreken van vertalingen het circuleren van ideeën belemmert.’ De verreikende invloed van vertalingen is een van de redenen dat vertaling een goede besteding is van academische tijd en middelen.
4 Vertaling is een veeleisende praktijk die tegelijkertijd kritisch en creatief is. In de termen van het REF kunnen we hieraan toevoegen:
4a Vertalingen vereisen en belichamen een hoge mate van specialistische kennis en wetenschappelijkheid, zowel op linguïstisch als op cultureel gebied (althans in veel gevallen3). In dit opzicht is vertaling nauw verwant aan andere, meer gevestigde vormen van onderzoek, zoals het vervaardigen van wetenschappelijke edities. In sommige gevallen is een bepaalde wetenschapper de aangewezen persoon om een bepaalde tekst te vertalen. Naar verwachting zal het vertaalproces bovendien het begrip van de tekst van de vertaler/wetenschapper zelf verdiepen en veranderen, wat zijn weerslag zal hebben op onderwijs en verder onderzoek. Daarnaast kan dit proces een vertaling – eveneens een interpretatie – voortbrengen die origineel, significant en nauwgezet is, die bijdraagt aan het creëren, ontwikkelen en onderhouden van de intellectuele infrastructuur van onderwerpen en disciplines4 en een significante interventie vormt in het intellectuele en culturele leven.
4b Vertaling is een vorm van creatief schrijven. Deze visie vindt veel gehoor onder creatieve schrijvers en in academische kringen, met name binnen de vertaalwetenschap – een veld dat graag wordt omarmd door het REF. Vertalingen kunnen inventieve en originele producten zijn die volledig op zichzelf staan.
5 Vertalingen zijn niet moeilijker te beoordelen dan verschillende andere soorten van onderzoek, wetenschap en creatief werk. Benoemingscommissies, visitatiecommissies etc. hebben al te maken met een breed scala aan vormen van academische praktijk. Tevens wordt erkend dat, welke moeilijkheden voor beoordeling deze activiteiten ook met zich meebrengen, dit op zich geen goede reden is om ze te belemmeren of tegen te houden. Die ondubbelzinnige erkenning moet worden doorgetrokken naar vertaling. In de academische cultuur moet vertaling worden behandeld als een volstrekt legitieme vorm van onderzoek.
Ondertekenaars
Diverse Britse academische verenigingen van onderzoekers en universitaire docenten op het gebied van de Moderne Talen, de BCLA (British Comparative Literature Association), de UCML (University Council of Modern Languages) en het British Centre for Literary Translation (BCLT).
Noten
1 Zie MLA, ‘Evaluating Translations as Scholarship: Guidelines for Peer Review’ (2011), te raadplegen via http://www.mla.org/ec_guidelines_translation. De discussie over vertaling (en het leren van een taal) betreft klaarblijkelijk niet alleen het Engelse taalgebied of de traditionele thuislanden van Moderne Talen, maar ook andere gebieden zoals de Klassieke Talen, Niet-Europese talen, Theologie, Filosofie, Geschiedenis en de Vergelijkende Literatuurwetenschap. Het veld van de Moderne Talen wordt hier benadrukt, hoofdzakelijk omdat veel academici in dat veld zowel over linguïstische als over culturele/intellectuele expertise beschikken.
2 Zie REF, ‘Assessment framework and guidance on submissions’ (2011, vernieuwde versie 2012), http://www.ref.ac.ukhttp://www.tijdschrift-filter.nl/media/ref/content/pub/assessmentframeworkandguidanceon submissions/GOS including addendum.pdf, en ‘Panel Criteria and Working Methods’ (2012), te raadplegen via http://www.ref.ac.uk/pubs/2012-01/#d.en.69569. Het REF heeft veel invloed op de tijdsbesteding van academici uit het Verenigd Koninkrijk. De zeer ruime opvatting van ‘onderzoek’ van het REF zou niet zozeer moeten worden gezien als geldende definitie van ‘onderzoek’, als wel als een manier om een verscheidenheid aan vruchtbare activiteiten te ondersteunen in takken van wetenschap als Engels, Drama, Dans, Kunst en Muziek, inclusief compositie, performance en creatief schrijven. Dit veronderstelt onder meer enige erkenning van de nauwe banden tussen onderzoek, creatieve praktijk en onderwijs in bepaalde gebieden van academische activiteit,. Door vertaling te beschouwen als onderzoek worden deze banden versterkt in de discipline Moderne Talen, waar specialistische kennis van vreemde talen zowel een fundamenteel onderzoeksinstrument is als een centraal onderdeel van het academisch onderwijs.
3 ‘In veel gevallen’ want niet alle vertalingen hebben evenveel recht op het predicaat onderzoek/wetenschap/creatief schrijven. De richtlijnen van de MLA, ‘Evaluating Translations as Scholarship’ zijn hier goed bruikbaar. De formulering ‘een veeleisende praktijk, die tegelijkertijd kritisch en creatief is’ is ontleend aan deze richtlijnen.
4 Originaliteit, waarde en nauwgezetheid zijn de kerncriteria voor de beoordelingen van resultaten van het REF. De zin over intellectuele infrastructuur is ontleend aan de definitie van wetenschap die wordt gehanteerd in het REF. Vertaling als academische activiteit is ongebruikelijk, omdat het vaak onderwerpen, disciplines en publiek betreft buiten het academische bestel. Dit betekent onder meer dat vertaling interdisciplinair kan functioneren en, zoals hierboven voorgesteld, kan helpen impact uit te oefenen.
Vertaling: Sanne van der Meij
Luigi Russolo en zijn Lawaaimachine