Keiron Pim. Eindeloze vlucht. Het leven van Joseph Roth. Vertaald door Lidwien Biekmann en Frank Lekens. (Oorspronkelijke titel: Endless flight. The life of Joseph Roth). Amsterdam/Antwerpen: Atlas/Contact, 2022.
Het is alweer haast een halve eeuw geleden dat de nog steeds maatgevende biografie van Joseph Roth door David Bronsen verscheen. Maatgevend tot op heden, want de Roth-biografie van Wilhelm von Sternburg (2009) voegt daar weinig aan toe.
Vol verwachting werd daarom uitgekeken naar de nieuwe biografie van Roth door de Engelse journalist Keiron Pim, die onlangs bij de gerenommeerde uitgeverij Granta in Londen verscheen. ”Wie Joseph Roth werkelijk was, is het onderwerp van deze biografie”, lezen we in de inleiding.
Roths probleem met zijn joodszijn en de samenhang tussen biografie en werk beschrijft Pim overtuigend in een haast literair proza. Het werk bevat veel anekdotes en de inhoud van Roths romans en de Engelstalige secondaire literatuur is goed samengevat. Dit leverde hem lovende recensies op in gezaghebbende Amerikaanse en Engelse media.
Roths werk verscheen na 1933 in het Duits bij de Amsterdamse uitgeverijen Allert de Lange en Querido waar zijn voormalige Duitse uitgevers Landauer, Landshoff en Kesten na hun vlucht uit Nazi-Duitsland in 1933 waren terecht gekomen en later, door bemiddeling van Anton van Duinkerken, bij de kleine katholieke uitgeverij De Gemeenschap in Bilthoven.
Een schrijversleven is zonder uitgevers en vertalers niet denkbaar. Toch is er in de dikke biografie van Pim daarvoor weinig aandacht.
Pim kon de Roth-biografie van Bronsen uit 1974 in een niet gepubliceerde vertaling door Helen Chambers in het Engels lezen, maar wat ná Bronsen aan Duitse archivalia is gepubliceerd, heeft hij niet of niet zelf geraadpleegd. Hier wreekt zich het feit dat Pim geen Duits leest, zoals hijzelf aangeeft. Een goed voorbeeld van zo’n bron is de briefwisseling tussen Roth en Allert de Lange en Querido, uitgekomen in 2005 bij Kiepenheuer & Witsch in Keulen, met de titel: “Geschäft ist Geschäft. Seien Sie mir privat nicht böse. Ich brauche Geld”. Deze brieven zijn onontbeerlijk voor wie meer aan de weet wil komen over de persoon Roth en de productie en receptie van zijn oeuvre. Wel wordt uitvoerig geciteerd uit de brieven tussen Stefan Zweig en Roth. Els Snick, die Pim bij zijn research ondersteunde, vertaalde ze in 2018 voor de Arbeiderspers in het Nederlands.
Wie Roth echt was, zullen we nooit helemaal kunnen achterhalen. David Bronsen noemde Roth een mythomaan, iemand die naar gelang het hem uitkwam verzinsels en leugens over zichzelf de wereld in stuurde.
Gelukkig zal de nieuwe uitgave van Roths verzameld werk, die door Heinz en Victoria Lunzer in samenwerking met een aantal andere internationaal bekende Roth-specialisten wordt bezorgd, een nieuw licht op deze schrijver werpen. Door Roths fictie en journalistieke werken uit telkens één jaar bij elkaar te zetten en uitvoerig te annoteren, wordt pas echt duidelijk waar de auteur zich op enig moment gelijktijdig mee bezighield en hoe fictie en non-fictie bij Roth in elkaar overgaan
Vooralsnog wordt deze uitgave door het Internationale Joseph Roth Genootschap in Wenen in eigen beheer uitgegeven en zijn de reeds bewerkte delen uitsluitend voor leden beschikbaar. Het is wachten op een uitgever die het aandurft om een dergelijk interessant project te omarmen.
Biekmann en Lekens hebben een mooie vertaling afgeleverd. De kwaliteit van de afbeeldingen had met de huidige techniek beter gekund. De noten uit het Engelse origineel zijn daar waar mogelijk vervangen door Nederlandse bronnen. Het valt op dat Koos van Weringh, die aan het begin staat van de Nederlandse Roth-receptie, daarbij niet wordt genoemd.
Pim heeft niet de ultieme Roth-biografie geschreven die hij ons beloofde. Nu is dat sowieso niet mogelijk zolang nog regelmatig onbekende afdrukken van Roths krantenartikelen opduiken en de “Weense” werkuitgave niet klaar is. Zijn Roth-biografie bevat ten opzichte van die van Bronsen en die van Von Sternberg niets nieuws. Ze bevat eerder minder. Desondanks moeten we blij zijn met deze bijzonder elegant geschreven studie.
Dr. Madeleine Rietra (1946) is vicepresident van het Internationale Joseph Roth Genootschap in Wenen. Zij bezorgde o.a. de Duitse uitgaven van Roths brieven met zijn Nederlandse uitgevers en met Stefan Zweig, deels in samenwerking met Rainer-Joachim Siegel, Roths Duitse bibliograaf.