Weerwoord op de brief van A. Elbel, J. Pellarová en V. ter Harmsel-Havlíková
Het is mooi dat mijn stuk een discussie heeft aangezwengeld. Ik begrijp wel dat de brief nogal emotioneel van toon is, maar wat ik onder meer niet kan accepteren is de kwalificatie van een ‘zeer manipulatieve en zelfs leugenachtige interpretatie van de werkelijkheid’. Voor ik inhoudelijk op de brief reageer, wil ik graag de volgende vragen aan de vertaalsters stellen: waar precies in mijn tekst maak ik melding van ‘persoonlijke gegevens uit het privéleven van vertaalster Elbel’, wat ervaart mw. Pellarová precies als ‘regelrechte beledigingen’ (zodat ik daarvoor mijn excuses kan aanbieden, want iemand beledigen is nooit mijn bedoeling geweest), waaruit blijkt precies dat ik ‘de enige’ ben ‘die de juiste oplossingen kent, alle andere zijn fout’ en waar laat ik me ‘minachtend over de uitgevers’ uit? Zolang zij deze conclusies slechts op hun eigen parafrases baseren, blijven het boze, maar loze kreten.
Mijn toelichting op een aantal punten: in een artikel bedoeld voor Nederlands publiek heb ik ervoor gekozen om vertaalfouten in het Tsjechisch naar het Nederlands terug te vertalen. (Een lijst van de circa zeventig door mij in mijn artikel genoemde fouten, inclusief bron- en doeltekst, paginaverwijzingen e.d., is bij mij op aanvraag beschikbaar. Overigens staan in de onverkorte versie van mijn artikel nog tientallen andere voorbeelden van fouten.) Beide vertalingen heb ik gelezen in de PDF-versie die door de uitgever ter beschikking is gesteld aan recensenten. De officiële vertaling van mw. Elbel verschilt uitsluitend met de PDF-versie op het ene punt dat hier (Dorst/1) genoemd wordt: ‘raspatat’, dat op het laatste nippertje in ‘kroket’ is veranderd. Maar niet op aandringen van de vertaalster, de redactrice of de mentor. Op aanwijzing van mijn vrouw heeft men te elfder ure naar een alternatief gezocht voor ‘aardappelpannenkoek’. Alle andere fouten staan ook in de officiële versie (tenzij het e-boek verschilt van het gedrukte boek. Toen ik echter mw. Elbel vroeg om een paar voorbeelden te noemen van fouten die niet in het boek zelf zouden staan, heb ik daarop geen reactie gekregen en ook in deze brief staan er geen voorbeelden van). De leugenachtige aantijging van mw. Elbel alsof ik voor mijn artikel een niet geredigeerde versie van haar vertaling zou hebben gebruikt (‘een op slinkse manier bemachtigde werkversie’ heet het hier) heb ik al op 19 juli op Facebook weerlegd – ik wacht sindsdien op haar excuses. Toch is op 21 juli deze brief met alsnog dezelfde leugens verstuurd.
Aangezien mijn vrouw er in hun brief ook bijgehaald wordt, wil ik graag opmerken dat zij als literair vertaalster Nederlands-Tsjechisch al vele jaren de Nederlandse sectie van de literaire website www.iliteratura.cz onder haar hoede heeft, waar ze met steun van de Nederlandse ambassade in Praag Nederlandse boeken in Tsjechische vertaling onder de aandacht brengt: dat doet ze onder meer door onder Tsjechische neerlandici recensenten te zoeken en – met toestemming van de uitgever en de vertaler – fragmenten uit de vertalingen op de website te plaatsen. Haar hierin betrekken en van ‘onkiese concurrentiestrijd’ beschuldigen, terwijl ze juist voor het NLF en ELV als moderator van vertaalworkshops en als mentor optreedt, is absurd. Aan de andere kant heb ik via mijn vrouw ervaring met het literair vertalen in beide richtingen (Tsjechisch-Nederlands en Nederlands-Tsjechisch) en moet constateren dat de bewering over de verschillen tussen ‘de botsende vertaalnormen tussen Tsjechië, waar men tot naturalisatie en zelfs domesticatie neigt, en Nederland, waar vertalers eerder exotisatie toepassen’ werkelijk nergens op slaat. Ik daag de schrijfsters van de brief uit om in het standaardwerk van Jiří Levý Umění překladu (De kunst van het vertalen) argumenten te vinden voor de beslissing van mw. Elbel en haar mentor mw. Ter Harmsel-Havlíková om bijvoorbeeld van de Amsterdamse grachten ‘rivier’ te maken (trouwens ook op Facebook lieten de reacties van diverse vooraanstaande Tsjechische vertalers uit andere talen hierover geen misverstand bestaan: men vindt dit ook in Tsjechië onaanvaardbaar).
Nog een laatste kanttekening hierbij: ‘raspatat’ komt ook in Bonita Avenue voor – daar vertaald als ‘bramborové tyčinky’ (frites sticks of aardappelsticks). Geen krampachtige domesticatie dus, wel een goede vondst overigens.
Er wordt van alles naar mijn hoofd geslingerd, waarbij expressieve en zelfs ronduit beledigende kwalificaties niet worden geschuwd, maar de kern blijft: is mijn kritiek terecht? Ik wil hier in ieder geval op de – erg selectief gekozen – punten reageren die in de brief worden genoemd. Aangezien de schrijfsters van de brief in een aantal gevallen mijn kritiek niet snappen, geef ik hieronder nadere uitleg. Onder meer om te laten zien dat het echt niet slechts om interpretatieverschillen gaat, maar om onbegrip van het Nederlands.
_____________________________________________________________________________
Dorst/2) Mijn punt hier is dat de Tsjechische turistický salám in Nederland onbekend is en bovendien niet beantwoordt aan de definitie: salami zonder kruiden, zonder knoflook en smeerbaar (het is juist een soort droge worst). Deze definitie staat trouwens gewoon in het origineel en is dus niet, zoals in de brief beweerd wordt, het resultaat van vertalen ‘met behulp van explicatie’.
Dorst/3) ‘neuken’ (‘in een innerlijke rede of indirecte rede [is] dit woord aannemelijk, maar in de directe rede zou de jonge studente in een uit het riool gekropen slet veranderen’): mijn punt is dat Coco ook voor Nederlandse begrippen nogal grof in de mond is en dat dit in de vertaling verloren is gegaan. (Overigens biedt ‘de jonge studente’ in een kroeg aan om een onbekende te pijpen en doet dat vervolgens ook – dat even terzijde.) Ik geef toe dat grof taalgebruik bij het vertalen gevoelig ligt, dus ik wil best de uitleg in de brief aannemen, maar probleem is dat die uitleg niet wordt gestaafd door de vertaling, integendeel. De grofste vertaling is ‘šukat’ (het kan groffer) en dat komt drie keer voor, waarvan een keer ook in de directe rede (!) bij Coco, terwijl in de meeste gevallen – ook in de innerlijke monoloog of in de indirecte rede (!) – juist veel mildere vormen worden gebruikt zoals ‘het doen’, ‘seks willen’, ‘naar bed geweest zijn’ e.d.
Dorst/4) Voor wat betreft mijn ‘onbegrip van het huidige gesproken Tsjechisch’: op 2 april 2015 schreef mw. Elbel in een e-mail aan mijn vrouw (i.v.m. een proefmentoraat): ‘Wilt u alstublieft aan uw man doorgeven dat ik een diepe buiging maak voor de prachtige manier waarop hij de teksten in het Archa Theater in het Nederlands heeft vertaald? Ik was verrukt van de wijze waarop hij de stijl van de afzonderlijke auteurs heeft weten weer te geven.’ (‘Jinak, prosím, vyřiďte manželovi, že se velmi klaním před tím, jak krásně převedl texty na večeru v Arše do nizozemštiny. Byla jsem unešená, jak dokázal zachytit styl jednotlivých autorů.’) Het ging hier om teksten van Jáchym Topol, Markéta Pilátová, Jaroslav Rudiš en Igor Malijevský, auteurs die stuk voor stuk in hun werk gebruik maken van ‘het huidige gesproken Tsjechisch’.
____________________________________________________________________________
Bonita Avenue/1)
p. 482: en misschien was een officieel bezoek ook wel te veel van het goede
p. 429: A možná by byla oficiální návštěva přece jen příliš mnoho dobrého najednou
In mijn terugvertaling: ‘te veel van het goede tegelijk’. In het Nederlands gaat het om een heel gebruikelijke uitdrukking. De letterlijke Tsjechische versie hoor je niet vaak. De gebruikelijke Tsjechische equivalenten zijn: a možná by byla oficiální návštěva taky už přehnaná/už moc e.d.
Bonita Avenue/2)
p. 499: ziekenhuis met een torenhoge kerstboom in de natuurstenen entree
p. 444: kde ve vstupní hale z přírodního kamene stál vánoční strom veliký jako věž kostela.
In mijn terugvertaling: ‘een kerstboom zo hoog als een kerktoren’. Mijn punt is dat ‘torenhoog’ gewoon ‘heel hoog’ betekent (met spreekt bijv. van torenhoge schulden), het is niet letterlijk bedoeld. Als je ‘torenhoog’ in Google invoert, krijg je tienduizenden hits. Als je met ‘veliký jako věž kostela’ hetzelfde doet, krijg je nul treffers. In mijn uitgave van het genoemde Woordenboek van de Tsjechische fraseologie en idiomatiek (Academia 1983) staat wel de vergelijking met een toren (p. 378, být vysoký j. věž), maar niet de combinatie met ‘kerktoren’ (veliký jako věž kostela).
Bonita Avenue/3)
p. 176: Vet, oliezwart haar, suède jack, een glimmend rode trainingsbroek, een Kappa, zo’n broek van het Milan van Gullit en Van Basten.
‘En Rijkaard,’ zei Janis.
‘En Rijkaard,’ zei hij.
p. 154-155: Mastné naolejované vlasy, na sobě semišovou bundu, lesklé červené tepláky značky. Kappa, takové kalhoty jako fotbalisti z Milána ve stylu Gullita a Van Bastena.
„Vekslák,“ řekla Janis.
„Jo, takovej vekslák,“ přisvědčil Aaron.
In mijn terugvertaling: ‘Patser. […] Ja, een soort patser […].’ De trainingsbroek van het merk Kappa vormt de enige aanleiding om aan deze drie voetballers te refereren die destijds als trio bij AC Milan furore maakten en in de regel in één adem genoemd werden. Zelfs als ik de vergezochte redenatie van de vertaalster zou volgen, vraag ik me af wat de noodzaak is om hier de patserigheid door generalisatie te benadrukken? Zijn Tsjechische voetballers dan zo anders en draagt geen van hen een rode trainingsbroek van Kappa? (Marek Jankulovski heeft ook bij AC Milan gespeeld.)En in welke zin ‘representeert’ juist Rijkaard ‘een patserig type’ en Van Basten en Gullit bijvoorbeeld niet? Uitgerekend Frank Rijkaard heeft namelijk in Nederland níet het imago van een patser.
Bonita Avenue/4)
p. 43: Hoe zout heb je het ooit gevreten?
p. 38: Jak moc vám to život osolil?
In mijn terugvertaling: ‘hoe hard ben je door je leven gepakt’. Uit de voorafgaande zin in het boek blijkt duidelijk wat hier bedoeld wordt: ‘…vroeg hij ze [de jongens en meisjes] naar het spectaculairste staaltje toeval dat ze van hun leven hadden meegemaakt. Hoe zout heb je het ooit gevreten?’ Uit het vervolg blijkt dat het niet om de verhalen van deze jongens en meisjes gaat (hoe ZIJ door het leven gepakt zijn), maar om verhalen van andere mensen. Daarom is deze vertaaloplossing verwarrend.
Bonita Avenue/5)
Het is niet relevant hoe over de vuurwerkramp in de Tsjechische media werd gerapporteerd: een opslagplaats was in dit geval geen onderdeel van een fabriek, omdat het vuurwerk, zoals bekend, uit China afkomstig was. Het is immers aan de vertaler om de achtergrond van een dergelijke gebeurtenis in de Nederlandse bronnen te achterhalen.
Bonita Avenue/6)
p. 498: Waar Aaron op zat te wachten was een verdovend pijltje.
p. 443: Momentálně se Aaron jen jen třásl na uklidňující léky.
In mijn terugvertaling: ‘Momenteel was Aaron helemaal tuk op kalmeringsmiddelen’. Mijn punt is dat ‘een verdovend pijltje’ hier beeldspraak is – niet letterlijk bedoeld – en dus niet vertaald kan worden als ‘kalmeringsmiddelen’. Het zou ook niet kloppen, want een paar regels later spuugt Aaron de slaappillen uit die Joni hem probeert te geven. Of de Tsjechische vertaling met ‘popelen op iets’ of ‘tuk op iets zijn’ (dus niet ‘van’, zoals in de brief staat) wordt terugvertaald, doet hier niet ter zake.
Ad drolletjes
– een grappig woord, maar daarmee is de vertaling nog niet minder fout:
p. 494: Keutels, duizenden lichtgekromde drolletjes,
p. 440: Bobky, tisíce lehce zvrásněných hovínek,
In mijn terugvertaling: ‘lichtgerimpelde drolletjes’ – ‘lichtgekromd‘ is ‘mírně zahnutý’
____________________________________________________________________________
Ja, die fouten zijn pijnlijk, misschien zelfs schadelijk voor de reputatie van betrokkenen, vooral ook door de hoge frequentie ervan en door de vele slordigheden die met een beetje moeite vermeden hadden kunnen worden. Maar: ík heb ze niet verzonnen en ík ben ook niet verantwoordelijk voor de gebrekkige revisie van beide vertalingen. Dus schiet niet op de boodschapper of, zoals de Tsjechen zeggen: nezlob se na zrcadlo, když máš křivou hubu (je moet niet boos op de spiegel worden als je een lelijke kop hebt).
Boos worden om kritiek is menselijk, je eigen fouten glashard ontkennen uiteindelijk ook wel, maar liegen en de criticus inclusief zijn familieleden onterecht van alles en nog wat beschuldigen mag niet – zo wordt een discussie over verschillende vertaalopvattingen waarvoor de briefschrijfsters pleiten niet gevoerd. Voor elke aantijging die zij niet hard kunnen maken verwacht ik dat zij hun woorden publiekelijk terugnemen en hun excuses aanbieden.
Met deze reactie van Edgar de Bruin sluit de redactie van Filter de polemiek Vertalen als soundtrack.