Vorig jaar mocht ik van uitgeverij Vleugels een bundel maken met gedichten van de Taiwanese Ye Mimi (die ook filmt). Dat werd een fantastische ervaring die me ook de nodige hoofdbrekens heeft bezorgd, want Ye Mimi vertrekt echt vanuit de mogelijkheden van de Chinese taal: klankherhaling, rijm, ritme, grapjes, ambiguïteit, woordspelletjes, verzonnen woorden, zelfstandige naamwoorden als werkwoord gebruiken, of de vormaspecten van het karakter als uitgangspunt voor een heel gedicht nemen. Haar poëzie heeft het allemaal, maar gelukkig niet allemaal tegelijk in hetzelfde gedicht! Mimi zoekt de grenzen van haar taal op, af en toe wringen de zinnen ook net een beetje, en ze werkt erg intuïtief en associatief. Al zijn sommige gedichten licht verhalend, de verzen zijn springerig en kunnen beelden aaneenrijgen zonder duidelijk verband. Ze gaan over de meest uiteenlopende zaken en lijken vaak een aaneenschakeling van snapshots uit het dagelijks leven, uit tekenfilms, of uit, zoals ze het zelf zegt, bizarre dromen, waarvan een titel als ‘een mot legde haar eitjes in mijn oksel en stierf toen’ (蛾在腋下產卵，然後死去) een goed voorbeeld is, want hoe vaak lees je over een mot in een oksel, laat staan in een gedicht? De titel van de bundel, Ik wist niet dat jij niet wist dat ik niet wist (我不知道你不知道我不知道, naar het titelgedicht) geeft al een indicatie van haar humoristische insteek.
Het was een hele uitdaging om te proberen dat alles in het Nederlands over te brengen, juist ook bij de gedichten die uitgaan van de typische karakteristieken van het Chinees. Soms moest ik het origineel daarvoor helemaal loslaten. Het gedicht ‘Kunst met een grote K’ bijvoorbeeld heeft in het Chinees een heel andere titel: 蟻鼠移樹姨叔遺書醫術已輸藝術. Zou je die karakter voor karakter vertalen, dan krijg je iets als: mier en muis verplaatsen bomen tante en oom testament geneeskunst al verliezen (van) kunst; ofwel, het woord voor kunst met zes homoniemen ervoor, waarvan alleen de tonen van de uitspraak verschillen. In transcriptie is dat: yǐshǔ yíshù yíshú yíshū yīshù yǐshū yìshù. Daarna volgt de aanbeveling om de titel vijfmaal snel achter elkaar te fluisteren.
Een tongbreker dus en die hebben we in het Nederlands ook wel, bijvoorbeeld ‘als achter vliegen vliegen vliegen vliegen vliegen vliegen achterna’, of die van de knappe kapper. Maar een tongbreker over kunst kon ik niet vinden en niet verzinnen, want ons ‘kunst’ is best een lastig woord, het rijmt zelfs maar met vier woorden (dunst, gunst, vunst, klunst), en variaties door letters weg te laten, de n, s of t of een combinatie daarvan, leverden ook al niet veel op. Andere woorden opschrijven die met ‘ku’ beginnen? Ach, nee. Een heel andere tongtwister verzinnen? Of het gedicht dan toch maar classificeren als onvertaalbaar en weglaten? Maar ik wilde dit specifieke voorbeeld graag behouden omdat de schrijfster zich hierin vrij expliciet uitlaat over haar kunstopvatting. Dus besloot ik het over een andere boeg te gooien: het gedicht spot met de aloude houding om kunst als iets heiligs te zien alleen omdat het Kunst is, en de herhaling van yishu kun je interpreteren als een manier om het woord te ontkrachten. En daarmee was in het Nederlands een heel andere titel geboren: Kunst met een grote K, een regel die we allemaal kennen en waarvan we gelijk de ironie zien. En wie weet kom ik ooit toch nog eens op een geschikte tongbreker (iets met ‘kunstige kunst aan de kust’?), want ook dat is leuk aan vertalen: het is nooit af en het kan altijd net ietsje anders.
Voor de bundel wilde ik ook養酉鬼 vertalen. Ye Mimi had dat gedicht op verzoek van een andere dichter geschreven op het thema ‘lelijk’, 醜. Daarvoor had ze dat karakter uit elkaar getrokken in de rechter- en linkerhelft, die de laatste twee karakters van de titel vormen, waarbij 酉 onder meer een tijdsaanduiding is, tussen vijf en zeven uur in de avond, en 鬼 betekent: geest, spook. Ook bedient ze zich in het gedicht van een paar karakters waarin het linkerelement酉 zit: 酒吧 (café), 酒鬼 (dronkaard),醜聞 (schandaal), of van een variatie daarop, zoals 西. Het eerste karakter uit haar titel,養, betekent opvoeden, voeden, houden, zoals je ook een huisdier houdt. Mimi stelde zich zo’n ‘spookje’ voor, zo zei ze erbij, als een populair huisdiertje dat iedereen wel wil hebben, en dat ondanks het feit dat het erg lelijk is!
Ze stuurde me ook de Amerikaanse vertaling. Die had de Chinese karakters die de taalspelletjes betrof in de vertaling opgenomen, met een voetnoot voor de uitleg. Dat vond Ye Mimi prima, want hoe moet je immers al die taaleigen aspecten van het Chinees in een vertaling overbrengen? Als ik dat in het Nederlands voor het eerste deel van het gedicht doe, krijg je zoiets:
het is tegenwoordig erg populair om een 酉鬼 te houden
dat is een soort spook dat tegen de avond tussen vijf en zeven rondzwerft
dit soort spoken vindt het niet alleen leuk om naar het 西 (westen) te kijken
maar heeft ook een bamboestok dwars over zijn buik
dit soort spoken is gewoonlijk erg 醜 (lelijk)
maar die lelijkheid heeft zo z’n stijl
hoe lelijker de 酉鬼 hoe geliefder
iedere dag spreken vrouwen om 5 uur af bij postloket 55 op de 5de straat
en openen het pakketje 酉鬼 dat speciaal wordt gebracht op die tijd
een voor een pakken ze de duizelige 酉鬼 eruit trekken hen stevig bij de hand mee
trekken de 酉鬼 mee naar het酒吧 (café) voor vertier met 酒鬼 (dronkaards)
een zooitje 酉鬼 en een zooitje 酒鬼 (dronkaards) die vingerspelletjes doen
alsof ze een huisdierenvereniging zijn
Ik zag een wezentje voor me zoals Caspar het vriendelijke spookje uit de tekenfilm, maar het leek me toch veel leuker als ik een equivalent in het Nederlands kon vinden, want de Nederlandse lezer bekijkt die karakters toch op een heel andere manier. En een van de leuke dingen van het vertalen is toch altijd weer het vinden van een oplossing voor een in eerste instantie onoplosbaar lijkend probleem. Zodoende veranderde het spookje in een lijkje, want heel veel woorden in de categorie ‘spook’ hebben we niet, en het moest ook nog worden gecombineerd met iets anders. Daarentegen hebben wij juist veel woorden die op het onbeklemtoonde -lijk eindigen; wellicht kon ik Mimi’s taalspelletje om een karakter uit elkaar te trekken, vervangen door een woord dat je in eerste instantie anders leest? De Nederlandse titel werd: ‘een letterlijk houden’, en de overige elementen werden in dezelfde stijl aangepast: de dronkaards werden letterzetters die de letterlijken ter vermaak amusement meenemen naar een letterzee:
het is tegenwoordig erg populair om een letterlijk te houden
dat zijn lijken die graag van 5 tot 7 tussen letters zwerven
lijken die het niet alleen leuk vinden om naar een let te kijken
maar die ook altijd met een stokje beginnen
lijken die gewoonlijk erg letterlijk praten
maar die letterlijkheid heeft zo z’n stijl
hoe letterlijker het letterlijk hoe geliefder
iedere dag spreken vrouwen om 5 uur af bij postloket 55 op de 5de straat
en openen het pakketje letterlijken dat speciaal wordt gebracht op die tijd
een voor een pakken ze de duizelige letterlijken eruit
trekken hen stevig bij de hand mee
trekken de letterlijken mee naar de letterzee voor wat vertier met letterzetters
een zooitje letterlijken en een zooitje letterzetters die samen spelletjes doen
alsof ze een huisdierenvereniging zijn
Al met al is ook dat een flinke wijziging, maar het cartooneske element, dat zo belangrijk is in veel van Ye Mimi’s gedichten is hiermee naar mijn mening in de vertaling behouden gebleven. De Nederlandse versie is waarschijnlijk wel wat macaberder, al is vanaf het begin duidelijk dat het om geliefde, vriendelijke lijkjes gaat – ook Caspar het spookje joeg menigeen schrik aan, omdat hij nou eenmaal een spookje was. Het is even wennen. En toch is dit precies waar Ye Mimi’s werk vaak om draait: woorden uit hun context halen, (banale) dingen op een onverwachte manier samenbrengen, waardoor je er als lezer (anders) over na gaat denken.
Pas later realiseerde ik me ineens dat je van ‘letterlijk’ maar een paar letters hoeft te schrappen en dat er dan ‘lelijk’ staat. Een grappige bijkomstigheid! Een beetje geluk bij het vertalen moet je soms ook wel hebben.