Abstract: De verschijning van de Engelse editie van de Russische gedichten van Joseph Brodsky in een vertaling van de dichter zelf werpt een nieuw en verrassend licht op de (eerder verschenen) Nederlandse vertalingen in Triton, een door Peter Zeeman samengestelde en vertaalde bundel gedichten van Brodsky. Aan de hand van de Engelse vertaling herziet Zeeman zijn eigen vertalingen.
Nieuwe ‒ of reeds gepubliceerde maar ten onrechte vergeten ‒ vertalingen worden in deze rubriek gepresenteerd. Gewoonlijk volgt van de vertaler een korte toelichting op zijn teksten en de specifieke problemen waarvoor hij zich tijdens het vertalen gesteld zag. Peter Zeeman publiceerde een vertaling van gedichten van Brodsky, maar kwam vrijwel onmiddellijk voor een opmerkelijk dilemma te staan.
De bundel Triton, een door mij samengestelde en vertaalde selectie recente gedichten van Joseph Brodsky, lag vorig jaar nog geen twee maanden in de boekwinkels, toen er in Amerika van dezelfde auteur, enigszins bespoedigd door zijn plotselinge dood op vijfenvijftigjarige leeftijd, kort na elkaar twee dikke bundels verschenen: een Russischtalige, getiteld Pejsazj s navodnjeniejem (Ondergelopen landschap), en een Engelstalige, So Forth geheten. Het laatstgenoemde boek bevat naast direct in het Engels geschreven gedichten ook een groot aantal door de auteur, soms in samenwerking met anderen, vervaardigde Engelse vertalingen van zijn eigen Russische originelen. Beide boeken bevatten werk dat in Triton is opgenomen en dat ik koos uit eerder verschenen Russischtalige edities.
Ik constateerde twee dingen, die mijn roes van blijdschap over het uitkomen van Triton in een lichte kater deden omslaan. Ten eerste, dat de tekst van een paar gedichten in Pejsazj hier en daar verschilde van de tekst in vroegere publicaties. Weliswaar geen spectaculaire wijzigingen, maar men begrijpt dat ik ze niettemin graag had meegenomen in mijn vertalingen voor Triton. Ten tweede, dat de Engelse vertalingen van Brodsky zelf een nieuw en uiteraard gezaghebbend licht wierpen op een aantal Russische originelen en, dientengevolge, op de bijbehorende vertalingen van mijn hand. Ook hiermee had ik graag mijn voordeel willen doen.
Nu kan een auteur zich bij het vertalen van zijn eigen werk uiteraard veel meer vrijheden veroorloven (hij kan er zelfs iets geheel nieuws van maken; termen als herschepping of herdichting zijn hier bij uitstek op hun plaats) dan de vertaler, die doorgaans de neiging vertoont, naar mijn smaak terecht, zo dicht mogelijk bij de originele tekst, of althans de strekking daarvan, te blijven. En nu hoeft een vertaler zich door die geautoriseerde herscheppingen absoluut niet van de wijs te laten brengen, want het was slechts zijn taak om de oorspronkelijke tekst zo goed mogelijk in een andere taal om te zetten. Maar het moge duidelijk zijn dat het een vertaler ‒ zeker waar het gaat om ingewikkelde passages, verhulde toespelingen, ironieën, kortom om al die momenten van interpretatieve onzekerheid die een literaire tekst kan bevatten ‒ zwaar valt een auteursvertaling als niet ter zake doend naast zich neer te leggen. En dat komt uiteraard doordat in dergelijke auteursvertalingen de strekking van de tekst, of liever, de bedoeling van de dichter of schrijver ondubbelzinnig naar voren treedt, aldus alternatieve interpretaties die bewust of onbewust ten grondslag lagen aan de vertalersvertalingen min of meer uitsluitend. En welke vertaler bezit de euvele moed om de uitgesproken intenties van een auteur te negeren?
Er zijn grenzen. Zo telt de Engelse versie van het gedicht ‘Ansichtkaart uit Lissabon’ in So Forthten opzichte van het Russische origineel vier regels minder, vermoedelijk omdat Brodsky ze niet zo geslaagd vond ‒ waar hij trouwens wel een beetje gelijk in had. Toch zou geen haar op mijn kalende vertalershoofd tot zo’n ingreep in staat zijn geweest. (De waarheid gebiedt te zeggen dat ik zoiets in mijn carrière één keer wel heb gedaan, in de eveneens vorig jaar verschenen bundel Vier Petersburgers, waar ik een reeds vertaalde strofe in het midden van een lang gedicht van Alexander Koesjner willens en wetens alsnog heb weggelaten, omdat ik vond, en nog steeds vind, dat het Nederlandse resultaat er beter van werd. Het is geen sterveling opgevallen.) De bezitters van Triton wijs ik erop dat ‘Postcard from Lisbon’ mij wel heeft aangezet tot een hervertaling van de derde en vierde regel van onderen. In plaats van het tamelijk neutrale, nagenoeg letterlijk het Russisch navolgende
Voor alle groene blaadjes van het lover,
terecht bij voorbaat neerziend op hun verscheidenheid
kom ik nu, beïnvloed door het krachtige
to the green leaf choirs’ bias against their callous
soloists getting the last ovation
uit op de volgende regels, die uiteindelijk even dicht bij het Engels als bij het Russisch blijken te liggen:
Voor het eendrachtig koor van ruisend lover
dat ieder eigenzinnig blad vermaledijt.
Nog dichter bij het Engels zou zijn: ‘dat ieder blad dat solo gaat vermaledijt’. Maar ik ben er voor mijzelf nog niet uit of ik, Brodsky vertalend uit het Russisch, daarmee dan niet een grens zou overschrijden.
Veel gevoeliger ligt het bij een gedicht als ‘Ter nagedachtenis aan mijn vader: Australië’ uit 1989, waar ik nader op inga omdat het mijn opmerkingen over auteursintenties nog beter dan het bovenstaande voorbeeld illustreert. Aan de vertaling van dit gedicht, en in het bijzonder van het onthutsende slotakkoord, had ik, vanwege het precaire onderwerp, extra veel tijd en aandacht besteed, maar toch nog niet genoeg, naar achteraf blijkt. Zo is het in Triton terechtgekomen:
Ter nagedachtenis aan mijn vader: Australië
Ik droomde dat je nog leefde en geëmigreerd
was naar Australië. Doodgemoedereerd
kwam je stem tot mij, mopperend over het klimaat
en het behang: de flat die je hebt gehuurd staat
jammer genoeg niet in het centrum, maar aan zee,
vier hoog, geen lift, wel een bad, dat valt mee,
dikke enkels, ‘En m’n pantoffels ben ik kwijt’
klonk het goed verstaanbaar en ietwat zuur.
En in de hoorn gierde opeens ‘Adelaide! Adelaide!’,
het bulderde, beukte, alsof er tegen een muur
een luik sloeg, van de scharnieren bijna los.
Toch is dit stukken beter dan de urn met je as,
dan het document waarop je sterfdatum staat ‒
deze flarden van een stem die praat en praat
en de pogingen nors te lijken en onaangedaan
de eerste keer sinds jij in rook bent opgegaan.
Ik vraag speciale aandacht voor de voorlaatste regel. Hierin zijn ‘nors’ en ‘onaangedaan’ bedoeld als een, mede door het rijm ingegeven, equivalent van het Russische ‘njeljoedimy’, wat volgens het woordenboek en in het spraakgebruik ‘mensenschuw’, ‘eenzelvig’, ‘bars’ betekent. Ook al hield ik het gevoel dat ik iets over het hoofd zag, ik was over deze oplossing redelijk opgetogen, en ook Kees Verheul, vriend van Brodsky en kenner van diens werk, met wie ik regelmatig overleg had, kon ermee instemmen. Maar dit was wat ik las op bladzijde 21 van So Forth:
In memory of my father: Australia
You arose ‒ I dreamt so last night ‒ and left for
Australia. The voice, with a triple echo,
ebbed and flowed, complaining about climate,
grime, that the deal with the flat is stymied,
pity it’s not downtown, though near the ocean,
no elevator but the bathtub’s indeed an option,
ankles keep swelling. ‘Looks like l’ve lost my slippers’
carne through rapt yet clear via satellite.
And at once the receiver burst into howling ‘Adelaide! Adelaide!’
‒ into rattling and crackling, as if a shutter,
ripped off its hinges, were pounding the walt with inhuman power.
Still, better this than the silky powder
canned by the crematorium, than the voucher ‒
better these snatches of voice, this patchwork
monologue of a recluse trying to play a genie
for the first time since you formed a cloud above a chimney.
In een oogwenk maakte Brodsky’s vertaling duidelijk wat ik tot nu toe steeds gemist had. De dichter had het woord ‘neljoedimy’ niet alleen in zijn alledaagse betekenis gebruikt, maar hij had ook geappelleerd aan de etymologische oorsprong (nje-ljoedimy, niet-menselijk) en bijbehorende connotaties (onmenselijk, in de zin van ‘buiten het menselijke liggend’, ‘niet tot de sfeer der mensen behorend’). Vandaar dat in het Engels naast ‘recluse’ ook ‘with inhuman power’ opduikt, een in het Russische origineel ontbrekende voorzetselbepaling, en vandaar ‘genie’, waarvan men het equivalent in het Russisch ook al tevergeefs zoekt, maar dat hier nota bene als rijmwoord een sleutelpositie inneemt en met terugwerkende kracht de spookachtige laatste drie regels van de eerste strofe verklaart. (Over verklaren gesproken, het is mij opgevallen dat Brodsky in zijn eigen Engelse vertalingen doorgaans meer uitleg geeft, zijn achterliggende bedoelingen als het ware meer uitspreekt, dan in de originelen. Alsof hij zich in zijn ‘tweede’ taal meer bekommert om de vraag of de boodschap wel goed overkomt. Aardig onderwerp voor een wetenschappelijke studie: een vergelijking tussen de Russische Iosif Brodskij en de Engels-Amerikaanse Joseph Brodsky.)
Inclusief wat andere, kleine correcties die noodzakelijk waren vanwege wijzigingen in de Russische heruitgave Pejsazj, is dit de vertaling voor de tweede, herziene druk van Triton:
Ter nagedachtenis aan mijn vader: Australië
Ik droomde dat je nog leefde en geëmigreerd
was naar Australië. Doodgemoedereerd
kwam je stem tot mij, mopperend over het klimaat
en het gedoe met de flat, je weet hoe dat gaat,
’t is helaas niet in het centrum, maar wel dicht bij zee,
vier hoog, geen lift, wel een bad, dat valt weer mee,
dikke enkels, ‘En m’n pantoffels ben ik kwijt’
klonk het goed verstaanbaar en ietwat zuur.
En in de hoorn gierde opeens ‘Adelaide! Adelaide!’,
het bulderde, beukte, alsof er tegen de muur
een luik sloeg, van de scharnieren bijna los.
Toch is dit stukken beter dan ingeblikte as,
dan het document waarop een sterfdatum staat ‒
deze flarden van een stem, dit warrige gepraat
van een nurks die zich tracht voor te doen als spook
voor het eerst sinds jij bent opgegaan in rook.
Laat me resumeren: had ik Brodsky ’s Engelse vertalingen in een vroeger stadium tot mijn beschikking gehad, dan zou ik bij het vertalen meer houvast hebben gehad, dan had ik mezelf hier en daar iets meer vrijheid toegestaan en dan zou de eerste druk van Triton er op sommige plaatsen iets anders, om niet te zeggen, iets beter hebben uitgezien.
Joseph Brodsky, Triton: gedichten 1985-1994, ingeleid, gekozen en vertaald door Peter Zeeman. Amsterdam: De Bezige Bij 1996.
Iosif Brodskij, Pejsazj s navodnjeniejem. Dana Point, CA: Ardis 1995.
Joseph Brodsky, So forth: poems. New York: Farrar, Straus & Giroux 1996.