Met een korte, uiterst kritische column van Arjan Peters in de Volkskrant van 29 januari jl. begon een debat over Hanz Mircks vertaling van Seamus Heaney’s District and Circle, dat tot een voorlopig einde kwam in Guus Middags recensie in NRC Handelsblad van 26 februari. Peters had met name de vertaling van de titel en de slordige eindredactie van het boek aan de orde gesteld, wat hem op een lang weerwoord van Mirck zelf op diens eigen weblog kwam te staan. Tot zijn vreugde werd de vertaler in zijn verdediging aanvankelijk gesteund door Huub Beurskens, die (na overigens slechts in de bundel te hebben gebladerd en hier en daar iets gelezen te hebben) een lans brak voor de ‘toon, het ritme, de dictie, deze gedichten als gedichten, meer dan dat zelfs’.
In het verlengde van een nog uiterst bescheiden opsomming van het enorme aantal ‘spelfouten […], slordigheden met jaartallen, hoofdlettergebruik en interpunctie’, de ‘anglicismen en hompelige wendingen en […] alle rijm en ritme dat verloren is gegaan’, vraagt Middag zich in gemoede af ‘waarom Mirck Heaney [heeft] willen vertalen’. Beurskens gaat op zijn beurt vervolgens de bundel echt lezen en moet dan zijn oordeel herzien. Zo stelt hij over de vertaling van ‘The Turnip-Snedder’ onder andere: ‘Je vraagt je af hoe diep Mirck zijn ogen in zijn zakken heeft gehad, alleen al bij het openingsgedicht, “The Turnip-Snedder”, over een apparaat dat onderweg in het Nederlands van “knollenhakker” zomaar koolhakker wordt en nu eens “die”, dan een “hij” en dan weer een “het” is.’
Het debat over Regio en ring, zoals Mircks vertaling van de titel luidt, was aanleiding deze vertaling van Heaney en het gedoe eromheen tegen het licht te houden, om te zien waar het bij de totstandkoming van dit boek was misgegaan en wat de implicaties daarvan eigenlijk zijn.
Met District and Circle (2006) publiceerde Seamus Heaney een van de beste Engelstalige bundels van de afgelopen tien jaar. De bundel kun je zien als een reis waarin ruimte en tijd soms onheilspellende verbanden met elkaar aangaan. Het openingsgedicht ‘The Turnip-Snedder’ neemt de lezer mee naar een ver verleden, ‘an age of bare hands / and cast iron’ (3), en fungeert als springplank naar de wreedheid van de Holocaust (in ‘Polish Sleepers’) en de aanslagen van 11 september 2001 in New York en van 7 juli 2005 in Londen (in respectievelijk ‘Helmet’ en ‘District and Circle’):
‘This is the way that God sees life,’
It said, ‘from seedling-braird to snedder,’
As the handle turned
And turnip-heads were let fall and fed
To the juiced-up inner blades,
‘This is the turnip-cycle,’
As it dropped its raw sliced mess,
Bucketful by glistering bucketful. (3–4)
District and Circle fungeert als een organisch geheel dat door steeds terugkerende woorden, klanken, formuleringen, constructies, beelden en, niet in de laatste plaats, wisselende tijdsperspectieven bijeen wordt gehouden. Centraal in de bundel staan twee langere gedichten, die als scharnierpunten werken: het titelgedicht ‘District and Circle’ en ‘The Tollund Man in Springtime’. In ‘District and Circle’ vergezellen we Seamus Heaney’s jongere alter ego begin jaren zestig op zijn dagelijkse reis naar zijn werk met de Londense ondergrondse, die een dodenrijk wordt:
And so by night and day to be transported
Through galleried earth with them, the only relict
Of all that I belonged to, hurtled forward,
Reflecting in a window mirror-backed
By blasted weeping rock-wall.
Flicker-lit. (19)
Het beeld van de Londense metrolijnen District en Circle is essentieel voor hoe de bundel als geheel werkt (niet voor niets is het natuurlijk ook de titel van het boek): door het hele werk heen zijn ondergrondse verbindingen tussen de gedichten te vinden, meer en minder expliciete intratextuele verbanden die tezamen een meesterlijk netwerk van beeld en betekenis vormen.
Hanz Mirck profileert zichzelf op zijn weblog als ‘boekverkoper, vertaler, muzikant, maar vooral schrijver’. Zijn dichtbundels worden lovend besproken, hij won er prijzen mee; hij schreef romans, hij is op vele podia actief en als vertaler lijkt hij een behoorlijke staat van dienst te hebben: ‘Ook vertaalde hij toneel (voor de Doelen in Rotterdam), en ook de bundels Some Ether van de Amerikaan Nick Flynn, en Electric Light van Nobelprijswinnaar Seamus Heaney alsmede tientallen liedteksten uit het Duits en Engels (opgenomen in Mijn hart is zwaar mijn rust is heen, Prometheus 2006).’ Kortom, men zou denken dat Heaney bij Mirck in goede handen zou zijn. Maar Mirck lijkt het vertalen van District and Circle te hebben onderschat, dan wel er zonder enige vorm van research of reflectie op eigen kunnen er maar een slag naar te hebben geslagen. Waar hij hier en daar op lexicaal niveau aardige vondsten heeft, is de vertaling voor het grootste deel een aaneenschakeling van elementaire betekenis- en interpretatiefouten, waarbij bovendien het Nederlands meer dan eens het slachtoffer van een al te letterlijk volgen van de Engelse woordvolgorde of een onbegrijpelijke misvatting van een doodgewone Engelse constructie wordt:
Faith placed in me, me faithless as a stone
The harrow turned up when the crop was sown. (56)
Geloof geplaatst in mij, ik ongelovig als een steen
De eg kwam eraan toen de oogst gezaaid was. (53)
Of, in ‘Zaagmuziek’:
[…] the raindrops glittering
Like the saw’s greased teeth his bow caressed and crossed
Back across unharmed. […] (50–51)
[…] regendruppels glinsterden
Als de ingevette zaagtanden die zijn strijkstok liefkoosden en kruisten
Rug ertegenover ongedeerd. […] (47–48)
De onthutsende kwaliteit van het merendeel van de vertalingen in de bundel is des te schrijnender, omdat ook zonder het origineel te raadplegen veel van de gedichten in het Nederlands onlogisch, geforceerd, of onnavolgbaar zijn – onnavolgbaar, ben ik bang, in de negatieve zin van het woord.
Ook de vertaling van de titel is aanvechtbaar (en Peters vocht deze al aan), al moet hierbij worden aangetekend dat er in elk geval over is nagedacht. Hoe het ook zij, de tekst op het achterplat van de vertaling doet een dappere poging Mircks keuze voor Regio en ring (gemaakt in overleg met Heaney zelf, aldus Mirck op zijn eigen weblog) te rechtvaardigen: ‘De onderwereld, het dodenrijk, is tevens een terugkerend thema in deze bundel, net als de regio waarin Heaney geboren is en de ring waarin de metro van zijn geheugen ronddwaalt.’ Maar het is een misvatting te denken dat Heaney zelf de lading van een vertaling kan overzien. De meester mag volgens Mirck ‘gelijk’ hebben, zoals hij in zijn verdediging op zijn eigen weblog suggereert, maar de meester is niet de vertaler en heeft hier geen gelijk: in ‘District and Circle’ wordt gereisd met de Londense metrolijnen District en Circle; de brede implicaties ervan moeten net als in de brontekst impliciet blijven. Vreemd genoeg verwijst de omslagillustratie expliciet naar de Londense metro – wat een uitstekende reden had kunnen zijn District and Circle rechttoe, rechtaan met District en Circle te vertalen. Als dan ook nog blijkt dat Mirck de frase ‘making / the rounds of the district’ (64) met ‘rondjes / door de buurtschap maken’ (61) vertaalt, blijkt dat hij de implicaties van zijn eigen keuze ook niet consistent weet door te zetten.
Maar wellicht is Mirck eenvoudigweg zonder enig gevoel voor de consistentie van de bundel aan de slag gegaan. Het niet-concordant vertalen van terugkerende (sleutel)begrippen is een ernstig probleem. En juist de terugkerende elementen bieden de lezer houvast en genereren tegelijkertijd de rijkdom die District and Circle zo sterk maakt. Als je een poging wilt doen de impact van Heaney’s werk in het Nederlands na te volgen, moet je toch tenminste begrijpen dat je in ‘The Turnip-Snedder’ ‘turnip’ (raap) niet eerst met ‘knol’ en vervolgens met ‘kool’ moet vertalen. Andere voorbeelden van waar de vertaling op dit punt mank gaat: ‘paltry’ (51) is eerst ‘onwaardig’ en zes regels lager ‘minderwaardig’ (48); ‘scan’ (55, 57) is eerst ‘scanners’ (52) en vervolgens ‘test’ (54); ‘haw’ (op vele plaatsen; een essentieel beeld in District and Circle) wordt nu eens met haagdoorn en dan weer met hoogdoorn vertaald (of zou dat een van de vele redactionele missers zijn?);1 ‘brow’ eerst als ‘wenkbrauw’ (53) en later (correct) als ‘voorhoofd’ (64). Consistentie waar juist om variatie wordt gevraagd komt ook voor: ‘cones’ (2x) en ‘catkins’ (60) worden beide als ‘katjes’ vertaald (57); ‘stoke’ en ‘poke’ (71) tweemaal met ‘poken’ (67).
Het is onbegrijpelijk dat recensies van een vertaling van een Nobelprijslaureaat fouten in consistentie of in de meest eenvoudige woorden of simpel op te zoeken betekenissen moeten opsommen. Peters, Middag en Beurskens ontkomen echter niet aan het opsommen van fouten en in feite is het allemaal nog bedroevender dan zij schetsen. Ik moet me hier beperken tot een keuze uit de meest ontgoochelende voorbeelden, die bovendien op geen enkele wijze een verdediging als zou de vertalerskeuze bijvoorbeeld poëtischer zijn rechtvaardigen. Hieronder volgt een selectie uit Mircks vele valse vrienden, waarbij een strikt persoonlijke klankassociatie met een Nederlands woord de vertaler op een dwaalspoor brengt waar een meelezer, redacteur of persklaarmaker hem blijkbaar niet meer van heeft kunnen afbrengen: ‘the clamp-on meat-mincer’ (3): ‘de klemvast [?] [sic] bietenmolen’ (9; gehaktmolen, maar ‘meat’ klinkt als biet?); ‘scaffolds’ (8): ‘schavotten’ (13; steigers); ‘booths of the fair’ (11): ‘laarzen van de kermis’ 16); ‘ticking’ (23): ‘verdikking’ (27; tijk); ‘creeping’ (34): ‘huiveringwekkend’ (35; huiveringwekkend is ‘creepy’); ‘caravan’ (38): ‘caravan’ (38; woonwagen); ‘squatters on the long acre’ (idem): ‘grootgrondbezitters van de lange hectare’ (idem; ‘grootgrondbezitters van de lange hectare’? – nee: krakers, tijdelijke bewoners op, van de berm, bermbewoners); ‘dyed wooden flowers’ (idem): ‘gedroogde houten bloemen’ (idem; ‘dyed’, niet ‘dried’ – de vraag, wat zijn dat eigenlijk, ‘gedroogde houten bloemen’, kan een aanvankelijke mislezing als deze voorkomen/herstellen); ‘well happed up’ (44): ‘blij’ (42; ‘dik ingepakt tegen de kou’); ‘rimed horizon’ (idem): ‘rijmende horizon’ (idem; berijpte); ‘corn’ (52) als ‘koren’ (49; maïs); ‘That didn’t so much shine as damp them’ (idem): ‘Die de schalen niet zo deed schijnen als damp deed’ (idem; ik heb geen idee wat de vertaler wil zeggen hier, maar in het Engels staat er dat de schalen door die morgendauw/dat doodszweet niet zozeer gaan glimmen, glanzen, als dof of gewoon vochtig worden); ‘mortified’ (idem): ‘afgestorven’ (idem; hier: beschaamd); ‘all that lay in wait’: (idem) als ‘al dat liggen wachten’ (idem; alles waarvan we nog in afwachting waren of, desnoods, alles dat nog lag te wachten, in het verschiet lag); ‘sward’ (idem): ‘zwoerd’ (idem; grasveld); ‘check-out lines’ (57): ‘vertrekbalies’ (54; we zijn in een winkel, niet aan het inchecken op een vliegveld); ‘redding’ (idem): ‘redderend’ (65; we zijn in het slachthuis: ‘red To strip or clean (the entrails of a slaughtered animal) of fat’ [OED]). Enzovoort.2
De slordigheid waarmee dit project door redacteur, persklaarmaker, uitgever en uitvoerder is gerealiseerd werkt zelfs door in de ‘Aantekeningen’, waar ‘B-Men’ vrijwilligers van de IRA worden genoemd, terwijl dit juist militante protestantse vrijwilligers betrof. Een nogal essentieel verschil in een bundel die ook politiek zo be- en geladen is. In datzelfde nawoord suggereert Mirck bovendien dat Heaney in ‘Edward Thomas op de Lagans Road’ ‘twee oorlogen door elkaar haalt’ (74), te weten de Eerste en de Tweede Wereldoorlog – dat is natuurlijk onzin. Heaney haalt niks door elkaar, hij weet heel goed wat hij doet. Net als in Eliots The Waste Land, in District and Circle een essentiële intertekst, weet Heaney dat elke oorlog voor iedere oorlog kan staan en dat bovendien de Eerste Wereldoorlog de Tweede al in zijn armen droeg; dáárom duikt de Engelse dichter Edward Thomas (1878–1917) als een onheilspellende verschijning eind jaren dertig op de Lagans Road op.
In de Verantwoording beweert Mirck bovendien dat de vertalingen van Rilke en Kavafis die Heaney in zijn bundel opnam, er ‘om thematische redenen’ in zijn opgenomen (79). Raar genoeg is dat voor Mirck blijkbaar geen reden geweest deze eigenzinnige vertalingen in het Nederlands te vertalen (hij verwijst ons overigens wel naar bestaande vertalingen van Kavafis en Rilke): de gedichten ontbreken in Regio en ring.De thematische redenen wegen blijkbaar in de Nederlandse vertaling minder zwaar. Dat snap ik niet. Bovendien staat er nog een vertaling in District and Circle, namelijk een vertaling uit het Iers (‘Poet to Blacksmith’), die, om thematische redenen neem ik aan, wél door Mirck in vertaling is opgenomen (zie ook http://huubbeurskens.blogspot.com/2010/02/over-vertalen-gesproken.html).
‘Schelden doet geen zeer’, luidt de kop die Hanz Mirck zelf als kop boven zijn reactie op Peters op zijn weblog plaatst. Dat doet het natuurlijk wel. Maar Peters, Middag, Beurskens (en ikzelf) zíjn niet aan het schelden. De vertaling van Heaney’s meesterwerk vertegenwoordigt een pijnlijke misrekening van de verantwoordelijke vertaler en uitgever en moet als zodanig worden bekritiseerd. Als dit de manier is waarop onze beste dichters tot de Nederlandse lezer worden gebracht, dan ontlopen vertaler en uitgever de culturele verantwoordelijkheid die ze hebben. In een land waar een tot ieders verbijstering wellicht ministeriabel kamerlid van de PVV het Radio Philharmonisch orkest tot een elitair toeterclubje kan bombarderen, moeten we er als doorgevers van kunst en cultuur voor waken dat we Fritsma en kornuiten door dramatisch werk als de vertaling van Regio en ring niet de wapens in handen geven om de cultuur helemaal overhoop te schieten. Overigens heeft Regio en ring voor zover ik kan zien geen subsidie van het Fonds voor de Letteren ontvangen, dus in dit geval kan Fritsma opgelucht ademhalen.
Middag eindigde zijn recensie met de vraag waarom Mirck dit heeft willen vertalen. Laat ik er, in het verlengde van mijn beschouwing en Middags woorden, dit aan toevoegen: poëzie vertalen is een vak, of zou dat moeten zijn. Tientallen door de wol geverfde vertalers van wereldliteratuur die jarenlang hebben geïnvesteerd in zichzelf, in een opleiding Engels bijvoorbeeld en in een uitmuntende beheersing van het Nederlands, in het leren reflecteren op hun eigen fouten, in het gebruik van bronnen (woordenboeken, naslagwerken), die bereid zijn onderzoek te doen naar tekst en context, die zonder zich dichter te noemen uitstekend in staat zijn muziek en inhoud over het voetlicht te brengen, worden steeds vaker door uitgevers gepasseerd ten faveure van min of meer bekende namen die het vak echter nog bij lange na niet beheersen en hun sporen nog moeten verdienen, maar al wel zomaar werk van auteurs van wereldfaam mogen vertalen. In dit geval blijken zowel Mircks begrip van het Engels als zijn beheersing van het Nederlands te zeer onder de maat om van zijn vertaling van District and Circle een succes te maken. Als dan ook nog alle vorm van redactie en zorgvuldigheid aan de kant van de uitgever lijkt te ontbreken, kan het niet anders dan dat een wanproduct als Regio en ring het licht ziet. En dat is doodzonde; doodzonde voor de lezers die Heaney in het Nederlands wensen te lezen; doodzonde voor Heaney; en niet in de laatste plaats doodzonde voor de vertaler zelf, die ben ik bang weinig plezier aan de receptie van zijn werk zal beleven. Laat dit dan een oproep aan uitgevers zijn om zich te bezinnen voor ze hun vertaalopdrachten verdelen. En een oproep aan Meulenhoff zo spoedig mogelijk met een herziene uitgave van District en Circle te komen.
Noten
1 Deze ‘hoogdoorn’ is in dat geval niet de enige storende slordigheid in het boek; de persklaarmaker had naast voorbeelden die Guus Middag nog noemt in zijn bespreking in NRC toch ook minstens ‘klinklare’ (20), ‘in jouw dagen in van ’71’ (24), ‘houtgreep’ (39); ‘van IRA’ (75) en ‘van War poets’ (idem) moeten vangen.
2 ‘Medical orderly’ (9): ‘Geordend als een operatie’ (13; verpleeghulp); ‘leave’ (10): ‘vertrek’ (15; verlof); ‘And horse-sensed as the travelled Gulliver, / What virtue he approved (and would assay) / Was in hammered iron’ (24): ‘En gevoelig voor paarden als de bereisde Gulliver, / Welke deugd hij bewees (en zou beproeven) / Hij was in beslagen ijzer’ (27); ‘quid’ (30): ‘Pond’ (32; pruim [als in pruimtabak; daar gáát het gedicht over]; ‘deliberately’ (33): ‘weifelend’ (34); ‘all but’ (54): ‘allesbehalve’ (51; het omgekeerde: haast, bijna, net niet); ‘Making death sweat of a morning dew’ (idem): ‘Doodszweet in morgendauw veranderen’ (idem; het is precies andersom); ‘cutting turf’ (idem): ‘turf sneed’ (idem; de collocatie is ‘turf steken’); ‘crossroads’ (65): ‘landwegen’ (62; kruispunt, tweesprong, enz.); ‘companions’ (70): ‘stellen’ (66; vrienden, gezelschap); ‘Unlistened for’ (idem): ‘Niet gehoord’ (idem; er wordt niet meer naar ze uitgekeken; Dorothy Wordsworth over wier oude dag het gedicht gaat is niet meer gespitst op de voetstap van vrienden op straat – wat een mooi beeld van de eenzaamheid van de ouderdom: Dorothy weet dat niemand meer bij haar op bezoek zal komen); Haunter-son’ (75): ‘Geliefkoosde zoon’ (70; het gaat om Heaney’s broertje dat door een auto-ongeluk omkwam en rondspookt in – ‘haunts’ – Seamus’ vaders herinnering); het dialectwoord ‘yon’ in ‘yon bird’ (idem): het vast heel poëtische ‘verre vogel’ (idem) in plaats van simpelweg ‘die vogel’; ‘I’ve a bird’s eye view of myself’ (76): ‘Heb ik zelf de blik van een vogel’ (71; nee, juist niet: de dichter ziet zichzelf in vogelvlucht). Enzovoort.
Bibliografie
Beurskens, Huub. http://huubbeurskens.blogspot.com/2010/02/schelden-doet-wel-zeer.html
–, http://huubbeurskens.blogspot.com/2010/02/over-vertalen-gesproken.html
–, http://huubbeurskens.blogspot.com/2010/02/te-vroeg-gekraaid.html
Heaney, Seamus. 2006. District and Circle, London: Faber and Faber.
Heaney, Seamus. 2009. Regio en ring. Vertaald door Hanz Mirck. Amsterdam: Meulenhoff.
Middag, Guus. 2010. ‘Een afdaling naar de onderwereld’, NRC Handelsblad, boekenbijlage, 26 februari, 12.
Mirck, Hanz. http://hanzmirck.web-log.nl/hanzmirck/2010/01/schelden-doet-g.html
Oxford English Dictionary, 2nd edition (1989), online: http://www.oed.com.proxy.library.uu.nl/
Parker, Michael. 2008. ‘Fallout from the Thunder: Poetry and Politics in Seamus Heaney’s District and Circle’, Irish Studies Review, 16:4, p. 369–84.
Peters, Arjan. 2010. ‘Requiescat in peace’, de Volkskrant, 29 januari.
Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal (14e druk, 2005).
Wootten, William. ‘Seamus Heaney’s Measurements’, http://entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/the_tls/tls_selections/poetry/article2305730.ece