Tien jaar geleden, op 22 mei 1997, overleed Herman de Coninck op een stoep in Lissabon. Hij was Vlaanderens populairste dichter en dat is hij wellicht nog steeds. Het succes van diverse aan De Coninck gewijde literaire evenementen het voorbije voorjaar in Vlaanderen, wijst in die richting.
Van die aanhoudende belangstelling profiteerden ook Laure-Anne Bosselaar en Kurt Brown, het Belgisch-Amerikaanse vertalersduo dat in mei 2007 in verschillende Vlaamse steden te gast was om er te praten over The Plural of Happiness, zestig gedichten die zij samen uit het werk van Herman de Coninck hebben vertaald en vorig najaar in de Verenigde Staten publiceerden. De vertalers kregen tijdens hun bezoek heel wat persaandacht en ook voor hun literaire optredens in Brussel en Antwerpen was veel belangstelling.
De publicatie van The Plural of Happiness heeft een lange voorgeschiedenis. Brown en Bosselaer waren goed bevriend met Herman de Coninck. (Het gedicht ‘Snowmass Village’ in De Conincks bundel Schoolslag [1994] is aan Laure-Anne Bosselaar opgedragen.) Uit bewondering voor zijn werk maar ook uit vriendschap voor de dichter, besloten Brown en Bosselaar ruim vijftien jaar geleden om een aantal van zijn gedichten te vertalen. Vertaalervaring hadden ze niet, maar Brown en Bosselaar schrijven wel allebei zelf poëzie. Brown is bovendien samensteller van een paar originele poëziebloemlezingen, waaronder het erg succesvolle Drive, They Said, Poems about Americans and Their Cars.
De Coninck was in die eerste fase nauw betrokken bij hun werk. Tijdens hun optredens in Vlaanderen vertelden Brown en Bosselaar hoe De Coninck hen telkens opnieuw dezelfde raad gaf, dezelfde wens uitdrukte: maak er in de eerste plaats goede, Amerikáánsegedichten van, ook wanneer dit ten koste zou gaan van beeldspraak, humor, rijm, woordspelingen en andere taalspelletjes – eigenschappen die vooral De Conincks vroege poëzie kenmerken. Liever dan (al te) letterlijke vertalingen, wilde de dichter dat zijn gedichten in Engelse vertaling vooral niét vertaald zouden klinken. Die raad hebben zijn vertalers ter harte genomen. Hun omzettingen wijken soms sterk af van de brontekst.
De Coninck publiceerde tijdens zijn leven zeven dichtbundels. Brown en Bosselaar hebben uit elke bundel min of meer evenveel gedichten geselecteerd: twaalf uit De lenige liefde (1969), zeven uit Zolang er sneeuw ligt (1975), zeven uit Met een klank van hobo (1980), vijf uit De hectaren van het geheugen (1985) – waaronder het tiendelige ‘Glasscherven in de zon’ ter nagedachtenis aan zijn moeder, negen uit Enkelvoud (1991), dertien uit Schoolslag (1994) en negen uit Vingerafdrukken (1997). De titel van hun bloemlezing is ontleend aan een vers uit Enkelvoud (1991):
Zes jaar heeft ze geleerd wat blijven was:
wat ouders deden, en alles dus ging doen:
een tafel bij een stoel, nu bij toen.
Het meervoud van geluk was: wij.
In vertaling:
For six years she learned what lasting was:
what parents did, and thus what everything would do:
a chair with a table, now with then.
The plural of happiness was: us.
In dit geval – een syntactisch en prosodisch eenvoudige strofe – zijn de vertalers erg dicht bij de originele versie gebleven. Op het verlies van een rijm (doen/toen) en de transpositie ‘wij’ > ‘us’ na zijn de regels in de Engelse vertaling een vrij letterlijke weergave van de originele verzen. Opmerkelijk is dat Brown en Bosselaar er vaak in zijn geslaagd om uitgerekend De Conincks vroege, erg woordspelerige gedichten tamelijk letterlijk te vertalen, terwijl de latere poëzie, waar de zegging eenvoudiger lijkt, soms voor veel grotere poëtologische problemen zorgt.
Een gedicht uit De lenige liefde begint zo: ‘Zal ik niet kunnen zwijgen over/je benen die me ontvangen met/open armen?’ Dat levert in het Engels geen enkel probleem op: ‘Will I be unable to shut up about/your legs that welcomed me with/open arms?’ Een andere, typische De Coninckwoordspeling in het gedicht ‘Driehoek’ hebben Brown en Bosselaar ook letterlijk omgezet, met behoud van hetzelfde humoristische effect:
Ik hield van jou om de manier waarop ik je
in alle stàten bracht,
in België, Frankrijk, Nederland, Joegoslavië,
(...)
Dat is geworden:
I loved the way I got you
into all kinds of states,
Belgium, France, Holland, Yugoslavia,
(...)
Het grapje met de uitdrukking ‘in alle staten brengen’ is bewaard gebleven, maar in de grammaticaal eenvoudige eerste regel heeft wel een subtiele betekenisverschuiving plaatsgevonden. Hield de dichter in het Nederlands nog van de aangesprokene, in het Engels lijkt hij uitsluitend te houden van zijn eigen vermogen om de geliefde in vervoering te brengen.
Vertalen is vaak zo elegant mogelijk verliezen. Soms is het verlies onvermijdelijk, maar soms laten vertalers wel eens dingen verloren gaan die eigenlijk best behouden hadden kunnen blijven. Dat gebeurt in deze bloemlezing een paar keer. Ik geef enkele voorbeelden. Het hierboven aangehaalde gedicht ‘Driehoek’ begint zo:
Het leek wel een goeie driehoeksverhouding:
ik hield van jou
en van mij.
Daar hebben Brown en Bosselaar van gemaakt:
It was a good triangle:
I loved you
and myself.
De eerste regel is in het Engels veel ondubbelzinniger, stelliger dan in het Nederlands. In de originele versie hangt vanaf het eerste vers de schaduw van de zelfbegoocheling over het gedicht: het leek wel zo, maar het was niet zo. ‘Het leek’ roept de verwachting van een negatie op, ‘It was’ is veel vlakker. Waarom niet ‘It seemed like a good triangle’?
In de cyclus ‘Glasscherven in de zon’ is de regel ‘Ik moest slechts ogen sluiten om te zien’vertaald als: ‘I only had to close my eyes to understand’.Toen ik de vertalers tijdens hun lezing in Antwerpen vroeg waarom ze ‘zien’ hadden vertaald met ‘understand’ en niet met ‘to see’, antwoordden ze dat een Engelstalig publiek zich bij ‘to see’ meteen en onvermijdelijk zou afvragen: to see what? Dat overtuigt me toch niet helemaal. In het Engels kan ‘to see’ ook ‘to understand’ betekenen. In een dialoog kun je heel wel zeggen, wanneer je bedoelt dat je hebt begrepen wat je gesprekspartner bedoelt: ‘I see’ (‘what you mean’). Elders in dezelfde cyclus zijn de laatste drie woorden van een gedicht – ‘Trots. Marmer. Verdriet.’ – veranderd in: ‘Pride. Stubbornness. Sorrow.’ De oorspronkelijke versregel haalt zijn kracht onder meer uit de vanzelfsprekend doelbewuste juxtapositie van twee abstracte begrippen en een stofnaam. Waarom in het Engels dan kiezen voor drie abstracta? Omdat, zo lichtten de vertalers tijdens hun bezoek toe, het woord ‘marble’ daar echt niet kan, ook al past het ritmisch beter dan het drielettergrepige ‘stubbornness’. Waarom kan ‘marble’ daar niet? vroeg ik hen. Daar bestaat geen wetenschappelijke verklaring voor, het is gewoon een kwestie van taalgevoel, zei Laure-Anne Bosselaar, die eraan toevoegde dat je om dezelfde reden ook het woord ‘dream’ eigenlijk helemaal niet meer kunt gebruiken in Amerikaanse poëzie. (De regel ‘in de droom dat wij nog samenzijn’ vertaalden Brown en Bosselaar daarom als ‘in the illusion that we are still together’.) Tijdens onze discussie – ik bleef zeuren dat een stofnaam toch beter met een stofnaam kon worden vertaald – raakten we het erover eens dat ‘granite’ hier ook ritmisch gesproken wellicht een betere oplossing was geweest dan ‘stubbornness’. (De vertalers zeiden dat ze dit in een eventuele herdruk zouden veranderen.)
In het algemeen geldt mijn bezwaar vooral de ingrepen die duidelijke vereenvoudigingen zijn, daar waar genuanceerdere vertaaloplossingen me niet onmogelijk leken. Nog een voorbeeldje. Een gedicht uit De lenige liefde begint zo:
En zij omhelsde hem met al haar
zonden en monden. En zij omhelsde hem
met al haar nachten. Met al haar
opnieuws. Met heel haar altijd.
Dat is in het Engels geworden:
And she hugged him with all her sins
and mouths. And she kissed him
with her nights, with all her forevers.
De vertalers hebben de derde en de vierde regel tot één regel ingekrompen, een regel die lang niet slecht klinkt, maar was het ook noodzakelijk om de herhaling – ‘met al’, ‘Met al’, ‘Met heel’– te laten vervallen? Het lijkt wel alsof de herhaling een stijlfiguur is die de vertalers bewust hebben vermeden. Ook in de eerste twee regels immers, waar de herhaling van ‘En zij omhelsde hem’ in het origineel een zeker incantatie-effect sorteert, hebben de vertalers ervoor gekozen het werkwoord te variëren – ‘omhelzen’ wordt eerst met ‘to hug’ vertaald en vervolgens met ‘to kiss’. Daardoor gaat er iets plechtigs uit de Nederlandstalige regels verloren, en bovendien is ‘to kiss’ merkelijk ‘platter’ dan ‘to hug’. Waarom niet tweemaal ‘And she hugged him’?
Naast zulke betwistbare maar relatief kleine ingrepen, bevatten de vertalingen een aantal stoutmoedige keuzes en veranderingen die me zeer geslaagd lijken. De beste voorbeelden daarvan zijn te vinden in het gedicht ‘Oostduinkerke’, dat ik hier daarom integraal citeer:
Het begint al bij het opstaan: vrouwen en kinderen
eerst! Want de heren hebben een zware kop
van tot diep in de nacht nog gauw wat wereldpolitiek
te regelen, en daar zijn ze moe van en de flessen op.
Vroeger trokken mannen tenminste voor een paar jaar
naar de oorlog om er met andere heren op niveau te keuvelen
tijdens het toch wel lichtelijk hinderlijke sneuvelen.
(Waar is vader? Ginder. Achter dat grote gebaar.)
Sterven en de krant halen,
daar waren ze goed in. En nadien in verhalen
van anderen. Vrouwen doen de kleinere dingen.
Er zijn. Zien wat is overgebleven.
Veranderen (van jurk of van man).
De bom laten vallen. Verderleven.
In vertaling:
In the Seaport of Oostduinkerke
The instant I wake up it starts: women and children
first! Because the men are hung over, through
with talking world politics until dawn.
They’re drained from that, and the bottles too.
There was a time when men went to war
for a couple of years to mingle with others
of their kind, although all that dying got to be a bore.
(Where’s daddy? There, behind that historical gesture.)
To die, and fetch the papers they would soon fill,
men were good at that. And later, star in other people’s
tales. Women do humbler things with time to kill:
Just be there, to see what remains alive.
Or change something (clothes, a husband).
Let the bombs drop. Continue to survive.
De toevoeging ‘In the Seaport of’ in de titel is duidelijk een vorm van localisation: hierdoor maken de vertalers voor de Amerikaanse lezer meteen duidelijk dat Oostduinkerke zich aan de kust bevindt, een connotatie die voor de Vlaamse lezer vanzelfsprekend is. Maar het is wel een forse ingreep, aangezien Oostduinkerke in werkelijkheid helemaal geen zeehaven heeft.
Het vierde vers bevat een prachtige vondst: ‘en daar zijn ze moe van en de flessen op’ hebben Brown en Bosselaar vertaald als: ‘They’re drained from that, and the bottles too.’ Naar mijn gevoel loopt de Engelse regel zelfs beter dan de oorspronkelijke. In de tweede strofe gaat een en ander onvermijdelijk verloren – de humor in dat ‘lichtelijk hinderlijke sneuvelen’, de rijmparen ‘keuvelen’–‘sneuvelen’ en ‘jaar’–‘gebaar’, maar de eerste terzine maakt alles goed. Hier hebben de vertalers voor zowel de rijmen als de meerzinnigheid van bepaalde woorden en wendingen uitstekende alternatieven bedacht. De dubbelzinnige betekenis van ‘de krant halen’ bijvoorbeeld, blijft mooi overeind in ‘fetch the papers they would soon fill’, en het rijm ‘fill’–‘to kill’ heeft iets dwingends, iets onafwendbaars, het klinkt sterker dan ‘halen’–‘verhalen’. Het probleem dat vertalers Engels-Nederlands maar al te goed kennen, namelijk dat het Nederlands veel meer woorden met onbeklemtoonde laatste lettergrepen heeft dan het monosyllabischer Engels, speelt hier, in een vertaling van het Nederlands in het Engels, duidelijk in het voordeel van de vertalers, die zwakke eindlettergrepen vaak hebben omgezet in sterke. Ook de laatste strofe van ‘Oostduinkerke’ bevat hiervan een duidelijk voorbeeld: ‘overgebleven’ – ‘Verderleven’ is veranderd in het sterker klinkende ‘alive’ – ‘survive’. Natuurlijk betekent ‘survive’ niet hetzelfde als ‘verderleven’, maar in de context van dit gedicht lijkt de keuze me perfect verdedigbaar. ‘In the Seaport of Oostduinkerke’ is een mooi voorbeeld van een vertaling die soms drastisch afwijkt van de brontekst en toch trouw blijft aan de betekenis van het oorspronkelijke gedicht.
Kurt Brown en Laure-Anne Bosselaar hebben gedaan wat Herman de Coninck hun had gevraagd: ze hebben van zijn gedichten geloofwaardige Amerikaanse gedichten gemaakt, zonder te bezwijken voor de verleiding om dan maar met de oorspronkelijke verzen aan de haal te gaan, hun vertalingen zijn nooit modieus of koket. Binnen de beperkingen die ze zichzelf hebben opgelegd – dit zijn geen baldadige bewerkingen – hebben de vertalers puik werk geleverd.
De vertalers hebben niemand minder dan Charles Simic, een van Amerika’s meest vooraanstaande dichters, bereid gevonden om bij The Plural of Happiness een voorwoord te schrijven. Simic – van wie Herman de Coninck ooit zelf nog gedichten heeft vertaald – is onder de indruk: ‘There are great love poems among the literatures of the world, and some of them have been written, it turns out, by the Belgian poet Herman de Coninck.’ Ook over de prestatie van de vertalers steekt Simic de loftrompet: ‘It is hard to imagine that these strange, original, and absolutely fabulous poems were written in any other language but English.’ Een groter compliment kun je een vertaler niet maken.
The Plural of Happiness. Selected Poems of Herman de Coninck. Translated by Laure-Anne Bosselaar and Kurt Brown. Foreword by Charles Simic. Oberlin, Ohio: Oberlin College Press, 2006. ISBN 0 932440 30 4, 978 0 932440 303