Abstract: Jensen nomineert Alles is verlicht van Jonathan Safran Foer, vertaald door Peter Abelsen. Dit is nu eens een vertaling die nieuwsgierig maakt naar het origineel én naar de werkwijze van de vertaler. Want hoe vertaal je het gebrekkige Engels van een Oekraïense tolk? Jensen laat zien hoe de vertaler is omgegaan met taal die óf te plechtig en deftig klinkt, óf te plat omdat het personage de correcte codes niet kent. De humor van de tekst blijft in de vertaling volgens haar volledig overeind.
Rudi Wester begon ooit in Trouw een recensie als volgt: ‘Zo nu en dan is er een roman die, vertaald, een onverwacht leesplezier oplevert. De vertaling is dan zo voortreffelijk dat elk verlangen naar het origineel – waarvoor maar een onduidelijk zin of onhandige uitdrukking nodig is – geruisloos naar de achtergrond verdwijnt.’ Het omgekeerde overkomt mij vaker: bij het lezen van een vertaling waarvan ik vermoed dat hij voortreffelijk is, neemt het verlangen naar het origineel toe. Soms begint de nieuwsgierigheid meteen op de eerste pagina, bij de eerste zin.
Dat overkwam me bij Alles is verlicht, de Nederlandse vertaling van de bijzondere debuutroman Everything is Illuminated van Jonathan Safran Foer. ‘Mijn wetnamige naam is Alexander Pertsjov. Maar mijn vele vrienden titelen mij Alex, omdat deze versie van mijn naam gladder te spreken is.’
Deze merkwaardige eerste zin wekt argwaan.
Waarom staat er ‘spreken’ en niet ‘uit’ te spreken? Waar komt dat ‘gladder’ vandaan? En vanwaar dat formele ‘titelen’?
Wie verder leest, ontdekt dat Alex een jonge Oekraïense tolk is, die een Amerikaan genaamd Jonathan Safran Foer assisteert tijdens zijn reis door de Oekraïne. Zijn Engels is nog niet helemaal perfect, en zijn Nederlands, in de vertaling van Peter Abelsen, dus ook niet. Om een verdere indruk te geven van het gebroken Engels van Alex, citeer ik een stukje uit een van de brieven die Alex aan Jonathan schrijft:
Beste Jonathan. Ik hunker dat deze brief goed zal zijn. Zoals je wel weet ben ik niet eersteklas met Engels. In de taal van het Russisch zet ik mijn ideeën abnormaal goed uiteen, maar mijn tweede spraak is niet zo toonaangevend. Ik heb alle dingen in de tekst bijgezet die je me hebt aangepraat, en ik heb afmattend de thesaurus gelezen die je me posteerde om te leren waar mijn woorden te klein of ongehoorzaam zijn.
Zijn fictieve vertalers in romans doorgaans wat oudere vermoeide mannen in een midlifecrisis, zoals in Rascha Pepers Dooi of in Barry Unsworths Sacred Hunger, Alex is jong, leergierig en opgewekt. Hij heeft Engels op de universiteit geleerd, maar zijn talenkennis komt uit verouderde schoolboeken. Zijn gebrekkige Engels klinkt óf te plechtig en deftig (‘Het maakte mij een heuglijk persoon om jouw brief te ontvangen’) óf te plat, omdat hij de correcte codes niet kent (‘Ik voeg een foto van deze fiets bij de envelop. Zeg me of hij geil is’). Soms stelt hij zijn eigen woorden samen (‘genoeg miniatuurgepraat nu’), en soms vertaalt hij idioom letterlijk (‘Ik eet een zoet broodje voor de schaamte’).
De Nederlandse vertaler die grappige Engelse vertaalfouten moet vertalen: er is veel creativiteit en eigenzinnigheid van Peter Abelsen nodig geweest om de juiste toon te treffen. Humor is bovendien een cruciaal thema in Alles is verlicht. ‘Het is de enige ware manier om een treurig verhaal te vertellen,’ schrijft Alex, woorden waaraan je als lezer terugdenkt als blijkt dat het aanvankelijk zo licht-grappige boek uiteindelijk uitkomt bij de vernietiging van de joden in de Tweede Wereldoorlog. Door de humor raken de gruwelen je des te harder. Met het goed vertalen van de humor staat of valt het effect van Alles is verlicht.
Hoe heeft Abelsen het humoristische Engels vertaald? Wat grappig is in het Engels, is niet altijd leuk in het Nederlands. Soms heeft Abelsen een geestig equivalent in het Nederlands gevonden. ‘It would be nice to beat you’, lezen we als Alex zichzelf voorstelt aan Jonathan. Abelsen vertaalt: ‘Aangeslagen kennismaking’. Soms maakt Abelsen een hele andere grap. ‘Ik besliste gisteravond om niet naar een beroemde nachtclub te gaan.’ Het ‘besliste’ vinden we niet in het origineel. Daar staat: ‘I resolved not to go anywhere famous last night.’ Soms heeft hij het gebrekkige Engels bewust níet vertaald, wellicht om niet te geforceerd een Nederlands equivalent te zoeken. Zo staat er in het origineel: ‘Grandfather is not very healthful’. In het Nederlands staat er gewoon: ‘Grootvader is niet gezond’.
En soms komt het Nederlands nog mooier uit dan het origineel.
‘It is the same state of affairs with me,’ I said. ‘I also do not want to be formal. I do not want to be handcuffed to one girl.’
‘Het is dezelfde toestand met mij,’ zei ik. ‘Ik wil ook niet vast. Ik wil niet geboeid zijn met maar een meisje.’
Dat is knap gevonden: ‘vast’ en ‘geboeid’ passen bij elkaar.
Het lezen van de vertaling wekt nieuwsgierigheid naar het origineel én naar de werkwijze van de auteur. Zou Foer weten welke fouten Oekraïners vaak maken in het Engels? Maakte hij notities tijdens de reis naar de Oekraïne die hij net als het personage ‘Jonathan Safran Foer’ maakte? En heeft Abelsen op zijn beurt nog gekeken welke fouten Oekraïners in het Nederlands veel maken?
Alles is verlicht kun je op zijn minst drie keer lezen. Wie in het Engels begint, kan daarna van voren af aan beginnen in het Nederlands om vervolgens naar het Engels terug te grijpen. Zo begint dan het boek:
My legal name is Alexander Perchov. But all of my many friends dub me Alex, because that is more flaccid-to-utter-version of my legal name.
Nu weer terug naar het Nederlands van Abelsen, bovenaan dit stukje. Mooi gedaan. Alex is ook in de Nederlandse vertaling één van de geestigste én ontroerendste personages die ik het afgelopen jaar ontmoette in de literatuur.
Jonathan Safran Foer, Alles is verlicht. Vertaald door Peter Abelsen. Amsterdam/Antwerpen: Anthos/Mateau, 2002.