Wie bij het skiën een sneeuwhelling wil beklimmen, doet er goed aan waterzakken op zijn ski’s te zetten. Dan glijd je niet zo gemakkelijk terug. Althans, dat is volgens Graa Boomsma, vertaler van de roman East of the Mountains van David Guterson, de methode die kenners toepassen.

Reeds bij het lezen van de eerste bladzijden rezen bij mij twijfels over de kwaliteit van de vertaling van Graa Boomsma. De hoofdpersoon, een hartchirurg in ruste, krijgt een auto-ongeluk: hij belandt tegen een boom. Maar er komen al gauw mensen naar hem toe en een jongeman vraagt hem: ‘Hebt u een beetje hulp nodig?’ Een aantal bladzijden verder is de hartchirurg plotseling internist geworden, en weer een stuk verderop is hij fysicus.

Deze arts nu doorkruist het woeste gebied van West-Amerika vanaf zijn jeugd. Hoewel daar nauwelijks wegen zijn, doet hij dat, zo meldt de vertaler, al liftend. Dat liften als sportieve prestatie was een van de eerste oorzaken van mijn twijfel. Nadat ik de Engelse uitgave had aangeschaft, viel alles op zijn plaats: het ‘liften’ werd geboren uit de veronderstelling dat hiking hetzelfde betekent als hitchhiking, en het Engelse woord physician bezorgde de vertaler onoverkomelijke problemen, met telkens een andere oplossing. Verder zal de lezer al wel geraden hebben dat het ‘beetje hulp’ stamde van some help.

Laten we één ding vooropstellen: iedereen die zijn pen op het papier zet maakt fouten, en ook de beste vertaler kan geen honderd procent leveren. Maar de onbeholpenheid, het gebrek aan kennis van het Engels en aan gevoel voor nuances in het Nederlands, en met name ook de vaardigheid van deze vertaler in het produceren van onlogische, ja waarlijk onzinnige vertalingen heb ik nooit overtroffen gezien. Van ieder van de genoemde categorieën geef ik de geïnteresseerde lezer enige voorbeelden.

Eerst een paar onbeholpen vertalingen:
‒ ‘Ze stak haar hand naar achteren om met de muis van haar duimen over haar middenrug te kunnen krabben.’
‒ (in de supermarkt) ‘Er waren geen andere klanten. Eentje bediende er de kassa.’
‒ Een gewonde die wacht op vervoer per brancard wacht op een ‘brancardeenheidescorte’.
‒ ‘... een vrouw wier rivierstroomgebiedschoonheid getaand was.’
‒ ‘Hij sloot het telefoonhoornkoord aan.’
‒ ‘Ben hief een hand op naar de noodgevallenverplegers’ (bedoeld is het ambulance-personeel).
‒ ‘Heb je een beetje familie?’
‒ ‘... een netwerk van ijzeren spoorlijnen.’ 

Wie uit het Engels wil vertalen moet Engels kennen. Hij moet bijvoorbeeld weten dat een physician gewoon een arts is, dat another cup of tea niet ‘een ander kopje thee’ betekent. Dat weet deze vertaler niet. Een paar andere voorbeelden:
‒ Men drank wine ‒ ‘Men dronk wijn’.
‒ ‘houten waterbuizen’ zijn hier ‘boswaterbuizen’ (wood waterpipes).
‒ Ben thought better of it ‒ ‘Ben nam een besluit’.
‒ It was time to head home, defeated ‒ ‘Het was tijd om in een defaitistische stemming naar huis te gaan’.
‒ De dokter ‘eiste’ een katheter (ordered).
‒ He made an entreaty invoking fair play ‒ ‘Hij stak een smeekbede af die eerlijk spel uitlokte’.
‒ Young men who looked to Ben like boys younger than seventeen wordt bij Boomsma: ‘jonge mannen die tegen Ben opkeken als jongens die jonger waren dan zeventien’.
‒ hoeing potatoes ‒ ‘aardappelvelden schoffelen’.
‒ a Nike Air billed cap ‒ ‘een Nike Air pet met een klep’.
‒ Een vader geeft zijn zoon een advies: That’s the way you’ll want to do it ‒ ‘Zo zou je dat willen doen’.
‒ a cat slipped noiselessly... ‒ ‘een kat schoot lawaaiig...’
‒ He was satisfied there was no danger ‒ ‘Hij was tevreden dat er geen gevaar bestond’.
‒ Ben hoped that nothing would carne of them ‒ ‘Ben hoopte dat ze niet te voorschijn zouden komen’.

Na dit alles wil de lezer wel aannemen dat ook het Nederlands van de vertaler toe is aan een herhaalcursus. Daarom slechts een enkel voorbeeld, terwijl er gemakkelijk honderd te vinden zijn:
‒ ‘De zon kwam uit het westen van het zuidwesten’.
‒ De (manlijke) arts had twee kinderen ‘ter wereld gebracht’.
‒ De vleermuizen ‘controleerden’ de boomgaarden (worked over).
‒ De vertaler weet niet dat in de uitdrukking ‘het is hier vergeven van de muggen’ het woord ‘vergeven’ met ‘vergif’ te maken heeft en schrijft: ‘De boomgaarden waren vergeven van de appels’.
‒ De vertaler kent het verschil niet tussen ‘toen hij kwam’ en ‘als hij kwam’. Ook niet tussen een ‘lezing’ en een ‘les’, tussen het ‘ondermaanse’ en een door de maan beschenen stuk land, tussen ‘knippen’ en ‘snijden’, tussen ‘kappen’ en ‘zagen’, tussen ‘kinderen’ en ‘jongelui’, tussen iemand ‘aankijken’ en iemand ‘bekijken’.

Iedereen maakt fouten en niemand weet alles. Voor het eerste behoort er de controle te zijn en voor het tweede bestaan er naslagwerken. En als men ergens echt niet achter kan komen, kan men anderen consulteren. Dat laatste doet Boomsma niet. Als hij een passage echt niet begrijpt, schrijft hij maar wat. Of hij dan nonsens produceert die niemand begrijpt, hijzelf het allerminste, speelt geen rol. Als er maar iets staat.

Ik noemde al een voorbeeld: de ‘waterzakken’ op de ski’s. Voor die waterzakken gebruikt Guterson het woord skins. Dat zijn ‘vellen’. Maar dat staat niet in het woordenboek van de vertaler. ‘Waterzak’ wel. Precies één bladzijde later demonstreert Boomsma zijn zorgvuldigheid. Nu schrijft Guterson sealskinned skis en dat stond blijkbaar wel in het woordenboek. Dus Boomsma vertaalt: ‘ski’s met vellen’, maar hij vraagt zich niet af of hij dat al niet een keer eerder tegengekomen is!

Een paar andere voorbeelden:
‒ ‘In april moeten uitgebloeide bomen (in de boomgaarden) worden gerooid’. Tja, als ze uitgebloeid zijn moet je ze als appelteler natuurlijk rooien: er mochten eens appeltjes aan komen! In het Engels staat er finished trees, dus oude bomen, die aan hun eind zijn.
‒ Van een voorvader van die appelteler wordt verteld dat hij in de dagen van het ‘wilde’ westen led west a train of covered wagons. Dat wordt, zoals de lezer al voelt aankomen, ‘hij leidde een trein met overdekte wagons naar het westen’.
‒ Er is een schooljuffrouw met een metalen brilletje. Die ‘tuurde naar haar instructies boven een wirwar van draden’. Een idiotere vertaling van she peered at her charges over wire frames is nauwelijks denkbaar.
‒ Een jong meisje is aan de kust bezig ‘kanonskogels van een richel af te rollen’. Dat is blijkbaar de nationale sport in die woeste streken. Engels: performing cannonballs from a ledge. Natuurlijk, je moet even zoeken, maar dan begrijp je dat we hier met het’ bommetje’ uit de Sterreclame te maken hebben.
‒ Ben gaat te paard op jacht. Hij neemt ook de Black Labs mee. Dat zijn dan zijn honden: zwarte Labradors. Graa Boomsma maakt ervan: ‘Ben nam het Black Labs paard mee’.
‒ It is a relatively basic thing wordt: ‘Het is een toepasselijke oerhandeling’.
‒ Als Ben in 1943 vrijwillig dienst wil nemen wordt herhaaldelijk gesuggereerd dat hij in plaats van mensen te gaan doden beter ‘een opleiding tot arts’ zou kunnen gaan volgen. Dat die opleiding dan al gauw een jaar of tien zou moeten duren en zijn deelnemen aan de Tweede Wereldoorlog wat problematisch zou worden, dringt niet tot Boomsma door. Maar het gaat natuurlijk niet om een opleiding tot arts, maar tot hospitaalsoldaat (medic)!
‒ Ben helpt bij een bevalling onder barre omstandigheden. Het wil niet vlotten en na lange tijd is nog steeds alleen het hoofdje van het kind het enige wat zichtbaar is. Boomsma: ‘Ze ademde niet’. ‘We krijgen haar er wel uit’. ‘Ze is dood’. En zo voort. Natuurlijk staat er in het Engels steeds niet she, maar it. Maar onze vertaler is niet voor één gat te vangen. Hij kijkt vlug een paar bladzijden verder, dan weet hij alvast of hij ‘hij’ of ‘zij’ moet kiezen.

Voorzover ik weet is deze vertaling van Gutersons roman positief ontvangen. Ik heb één recensie gelezen. Die prees het boek, maar ging op de kwaliteit van de vertaling niet in.

Er resten een paar vragen. Hoe is het mogelijk dat iemand zulk broddelwerk produceert en daarmee in de openbaarheid durft te treden? Hoe is het mogelijk dat de redactie van een uitgeverij de hier opgevoerde fouten (en zeer vele niet genoemde) niet opmerkt? Hoe is het mogelijk dat bij mijn weten geen recensent gereageerd heeft op een vertaling waarin men zonder spijkers op laag water te zoeken meer dan zevenhonderd correcties zou moeten aanbrengen?

David Guterson, Over de bergen. Vertaald door Graa Boomsma. Amsterdam: Prometheus.