Vertaalreceptieonderzoek is op de receptie van vertalingen gericht. De wetenschappelijke belangstelling voor de ontvangst van literatuur en literatuur in vertaling heeft zich sinds de jaren 1960, het decennium waarin de receptie-esthetica (Jauss 1970; Iser 1970) werd geïntroduceerd, snel uitgebreid. In receptieonderzoek is men zich op steeds meer vormen van receptie gaan richten en zijn er tal van onderzoeksmethoden gebruikt om een accuraat beeld van vertaalreceptie te kunnen schetsen. Zo maken we een onderscheid tussen actieve en passieve receptie. Bij actieve receptie denken we aan de invloed van een auteur op andere auteurs/kunstenaars. Wij richten ons hier op de passieve receptie. De term ‘passieve receptie’ kan met traditionele vormen van (vertaal)kritiek worden geassocieerd. Hierbij denken we in de eerste plaats aan boekrecensies. Aan de hand van recensies kan er licht worden geworpen op de wijze waarop een werk of een auteur wordt ontvangen. In traditioneel onderzoek gaat de aandacht vooral uit naar recensies die door (semi-) professionele recensenten (auteurs, vertalers, critici) worden geschreven. Hoewel het geen twijfel lijdt dat professionele recensenten, door vergaard symbolisch kapitaal, een groot gewicht in de schaal leggen (Vanderschelden 2000; Fernández 2011), dreigt er in dit traditionele onderzoek voorbij te worden gegaan aan dilettanten die hun waardering voor een werk of een auteur uitspreken.1
Liefhebbers beïnvloeden de communis opinio op talloze wijzen. Uiteraard wordt de receptie beïnvloed door ‘mond-tot-mondvormen’, oordelen die in willekeurige gesprekken, maar ook in leesgroepjes worden uitgesproken. Deze vormen van receptie ontsnappen meestal aan de greep van receptieonderzoekers. Literatuurliefhebbers uiten hun mening echter ook in geschreven vorm. Hoewel er af en toe een dilettantenrecensie in gedrukte vorm zal verschijnen, staat het buiten kijf dat veel liefhebbers tegenwoordig het internet gebruiken om hun mening te ventileren. Het internet biedt een keur aan blogs, vlogs, Facebook-, Twitter- en Instagramaccounts die deels of geheel aan literatuur (in vertaling) worden gewijd. De invloed van posts op deze accounts is, net als die van professionele recensenten, afhankelijk van een symbolisch kapitaal, al wordt het symbolisch kapitaal van de gebruikers van deze accounts vooral bepaald door het aantal volgers. Je zou bij deze recensenten van een virtuele street cred kunnen spreken. Dat die credibiliteit geen wassen neus is, blijkt uit de influencermarketingtechnieken die ook in de culturele sector worden ingezet en die maken dat het onderscheid tussen professionele en niet-professionele recensenten soms moeilijk te maken is (zie Vigerland & Borg 2018).
Verreweg de grootste groep recensenten treffen we echter aan op sites als Amazon, Bol.com en Goodreads, sites waar lezers de mogelijkheid krijgen om hun ongezouten mening te formuleren. De individuele recensenten zijn relatief gezien anoniem; toch is hun invloed op de receptie (en indirect op publicatie), zoals uit marketing- en met name serviceonderzoek (zie Pluymaekers 2015; Alt & Reinhold 2020) is gebleken, aanzienlijk. Aanvankelijk konden individuele gebruikers hun waardering slechts met sterren (1-5 sterren) aangeven. Tegenwoordig bieden de sites de ruimte om ook tekstmateriaal te plaatsen. Dit tekstmateriaal noemen we User-Generated Content (UGC) of e-Word-of-Mouth (eWoM); UGC/eWoM wordt als volgt gedefinieerd: ‘any positive or negative statement made by potential, actual, or former customers about a product or company, which is made available to a multitude of people and institutions via the Internet’ (Hennig-Thurau, Gwinner, Walsh & Gremler 2004, p. 39).
De invloed van deze UGC berust op drie factoren:
Hoewel weinig onderzoekers de invloed van UGC in ons digitale tijdperk zullen geringschatten, is onderzoek naar de receptie in UGC niet vanzelfsprekend. De grootste kracht van UGC, de hoeveelheid beschikbaar materiaal, vormt voor onderzoekers een obstakel. Het is immers een onmogelijke opgave om alle losse reviews door middel van close reading te analyseren (zie Miner et al. 2012; Van Egdom et al. 2018). Gelukkig zijn er technologische snufjes, zoals scrapers, crawlers, die het mogelijk maken om grote hoeveelheden tekst van het internet te plukken, en dataminingtools, die het mogelijk maken patronen te ontdekken die voor het menselijk oog niet (snel) zichtbaar zijn en die bovendien kunnen helpen bij het uitlichten van tekstmateriaal dat waardevol is voor close reading.
In deze bijdrage geven we een bescheiden aanzet tot onderzoek naar UGC van vertaalde literatuur. In het voorjaar van 2020 hebben we een proefballonnetje opgelaten: we hebben recensies van J.K. Rowlings Harry Potter and the Philosopher's Stone (en vertalingen van dit werk) en recensies van Herman Kochs Het diner (en vertalingen) van Goodreads gehaald. Het was niet zozeer onze bedoeling om de receptie van deze twee werken en hun vertalingen in kaart te brengen; we waren in eerste instantie benieuwd naar het bewustzijn van vertaling in recensies en de manier waarop vertaaldheid (translatedness) van vertaalde literatuur in Goodreadsrecensies gepercipieerd wordt. Deze bijdrage draait dan ook niet zozeer om grootse inzichten, noch om de algemene validiteit van kennisuitspraken. We willen laten zien welke mogelijkheden datamining biedt in vertaalreceptieonderzoek door een (corpusondersteunde) close reading met distantreadingmethoden te combineren.
Het onderzoeksmateriaal
Als eerste stap in het project DIOPTRA-L (Digital Opinions on Translated Literature) hebben we, in samenwerking het Digital Humanities Lab (Universiteit Utrecht), recensies van Goodreads verzameld.2 Daarbij is er om pragmatische redenen voor één Engelstalig en één Nederlandstalig boek gekozen. In totaal hebben we, in de eerste fase van ons onderzoek, 22.685 recensies, overwegend met gekoppelde ratings, verzameld. Van Harry Potter and the philosopher's stone (vanaf nu: HP) zijn er in totaal 17.654 recensies verzameld. Van Het diner (vanaf nu: HD) zijn er 5031 recensies verzameld (zie Tabel 1). We hebben er bewust voor gekozen om een meertalig recensiecorpus samen te stellen. Bij de keuze voor een meertalig corpus werd rekening gehouden met een geleidelijke uitbreiding van het corpus.3 De recensies zijn die van de bronteksten en van de Duitse, Engelse, Franse Nederlandse, Spaanse vertalingen. De talen waarin de recensies zijn opgesteld corresponderen meestal met de taal van uitgave.
|
|
Taal van uitgave |
Aantal recensies |
|
Harry Potter and the philosopher’s stone |
Duits |
529 |
|
Engels (brontaal) |
14.713 |
|
|
Frans |
427 |
|
|
Nederlands |
301 |
|
|
Spaans |
1648 |
|
|
|
17.654 |
|
|
Het diner |
Duits |
30 |
|
Engels |
4267 |
|
|
Frans |
15 |
|
|
Nederlands (brontaal) |
646 |
|
|
Spaans |
73 |
|
|
|
5031 |
|
|
Totaal aantal recensies |
|
22.685 |
Tabel 1. Een overzicht van het corpus
Sterrenratings
Op Goodreads kunnen lezers hun waardering kenbaar maken door sterren aan een boek toe te kennen: een lezer kent een score tussen één en vijf sterren toe. Om vlot een beeld te krijgen van de waardering voor de twee werken uit ons corpus hebben we daarom eerst naar de ratings per uitgavetaal gekeken. HP wordt door de bank genomen positief geëvalueerd; over HD zijn de meningen sterk verdeeld. De verschillen in waardering voor origineel en vertaling zijn overigens niet bijster groot.
Bij de subdataset van HP (zie Tabel 2) valt op dat de reviews die betrekking hebben op het origineel, het laagste gemiddelde (4,33/5) hebben en dat het aantal vijfsterrenratings in die taal proportioneel gezien het laagste ligt (57% van reviews van deze uitgave). Mogelijk heeft dit lage gemiddelde te maken met het grote aantal reviews, waardoor er meer ruimte voor nuance is. Lezers van de Duitse en Franse vertalingen zijn met een gemiddeld cijfer van respectievelijk 4,69 en 4,61 het positiefst over HP.
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
Gemiddelde |
|
|
Duits |
0 (0,00) |
5 (0,98) |
27 (5,28) |
89 (17,42) |
390 (76,32) |
4,69 |
|
Engels |
363 (2,50) |
503 (3,46) |
1451 (9,98) |
3935 (27,06) |
8289 (57,00) |
4,33 |
|
Frans |
3 (0,75) |
2 (0,50) |
26 (6,50) |
88 (22,00) |
281 (70,25) |
4,61 |
|
Nederlands |
0 (0,00) |
0 (0,00) |
28 (9,62) |
87 (29,90) |
176 (60,48) |
4,51 |
|
Spaans |
5 (0,30) |
24 (1,44) |
133 (8,01) |
501 (30,16) |
998 (60,08) |
4,48 |
Tabel 2. Overzicht van de ratings in het Harry Pottercorpus met vermelding van het aantal keren dat een bepaalde rating is toegekend, de proportionele frequentie van een rating tussen haakjes en het sterrengemiddelde per taal van het boek dat wordt beoordeeld
Bij de subdataset van HD (zie Tabel 3) liggen de gemiddelden beduidend lager. Ook de verschillen tussen gemiddelde ratings in de vijf talen zijn groter. De recensenten van de Engelse vertaling hebben, met een gemiddelde van 3,08 sterren, de minste waardering voor de roman opgebracht: vooral het relatief hoge percentage één- en tweesterrenratings valt op. De reviewers van de Spaanse vertaling zijn, in vergelijking met de andere reviewers, behoorlijk lovend dit werk; zij geven het gemiddeld een 3,72.Tabel 2. Overzicht van de ratings in het Harry Pottercorpus met vermelding van het aantal keren dat een bepaalde rating is toegekend, de proportionele frequentie van een rating tussen haakjes en het sterrengemiddelde per taal van het boek dat wordt beoordeeld
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
Gemiddelde |
|
|
Duits |
2 (6,90) |
6 (20,69) |
8 (27,59) |
8 (27,59) |
5 (17,24) |
3,28 |
|
Engels |
557 (13,14) |
802 (18,92) |
1180 (27,84) |
1145 (27,02) |
554 (13,07) |
3,08 |
|
Frans |
1 (7,14) |
3 (21,43) |
2 (14,29) |
5 (35,71) |
3 (21,43) |
3,43 |
|
Nederlands |
50 (7,76) |
100 (15,53) |
207 (32,14) |
221 (34,32) |
66 (10,25) |
3,24 |
|
Spaans |
2 (2,78) |
6 (8,33) |
20 (27,78) |
26 (36,11) |
18 (25,00) |
3,72 |
Tabel 3. Overzicht van de ratings in het Het dinercorpus met vermelding van het aantal keren dat een bepaalde rating is toegekend, de proportionele frequentie van een rating tussen haakjes en het sterrengemiddelde per taal van het boek dat wordt beoordeeld
Als we alleen naar deze ratings kijken, dan zouden we al voorzichtige hypotheses kunnen formuleren met betrekking tot verschil in lokale waardering van vertalingen en het fenomeen ‘vertalen’. Door het corpus uit te breiden kunnen we die hypothesen testen.
Bewustzijn van vertaling
Zichtbaarheid is al jaren een belangrijk thema in het vertaalethische en -kritische debat (May 1994; Venuti 1995; Hermans 1996; Booth 2008; Coldiron 2012). Er is bijvoorbeeld beweerd dat er bij de doorsneelezer van vertalingen veelal sprake is van een willing suspension of disbelief:
Als we [...] een boek in vertaling lezen, dan blijkt de vertaalde status al snel irrelevant. Zonder blikken of blozen beweren we dat we Tolstoj, García Márquez of Murakami hebben gelezen, zelfs wanneer we geen van de talen waarin zij schrijven beheersen en [...] niet zonder vertaling hadden gekund (Van Egdom 2015; zie Hermans 1996, 1999, 2002, 2004).
De vertaaldheid wordt naar verluidt vooral besproken wanneer de doeltekst te wensen overlaat, wanneer de vertaaldheid opvalt (Venuti 1995; Solum 2017). Met een recensiecorpus kan de expectancy norm van 'onzichtbaarheid' onder niet-professionele lezers worden onderzocht (zie Chesterman 1997, 64-67).
In ons proefproject hebben we eerst naar de frequentie van de lemmata ‘translat*’, ‘verta*’, ‘tradu*’ and ‘u/übersetz*’ gekeken. Uiteraard kan er in de toekomst ook naar andere lemmata worden gekeken; voor het Nederlands valt te denken valt aan ‘interpret*’, ‘omzet*’ (en ‘omgezet’). Onderstaande tabel (Tabel 4) en staafdiagram (Afbeelding 1) lijkt vooralsnog de veronderstelde onzichtbaarheid van vertaling te bevestigen: in het corpus van 22 685 recensies wordt er slechts 487 keer naar vertaling verwezen. Verwijzingen zijn relatief gezien frequenter in de subdataset van HD. Dit zou erop kunnen wijzen dat de vertaaldheid in literaire teksten (voor volwassenen) sneller wordt opgemerkt (dan die in populaire kinderliteratuur). Ook zou er een verband kunnen worden gelegd met de relatief lage waardering voor HD. Ons corpus is niet representatief genoeg om deze hypotheses te bevestigen.
|
HP |
HD |
|
|
Duits |
21 |
2 |
|
Engels |
95 |
245 |
|
Frans |
38 |
1 |
|
Nederlands |
8 |
33 |
|
Spaans |
41 |
3 |
|
|
203 |
284 |
Tabel 4. Aantal verwijzingen naar ‘vertaling’ in recensies van HP en HD
Opvallend is dat er in de recensies van het Engelse HP en in die van het Nederlandse HD over vertaling wordt geschreven. Toch laten de cijfers duidelijk zien dat de referentie aan vertalingen bij die Engelse HP-reviews, met een gemiddelde van 0,01 vermeldingen per review, relatief gezienzeldzamer zijn. In de Nederlandse recensies van HD zijn de verwijzingen, zo blijkt uit het gemiddelde van 0,05 vermeldingen per recensie, frequenter; in de recensies van het Spaanse HD wordt er zelfs minder aan vertaling gerefereerd (0,04).
Afbeelding 1. Staafdiagram met het aantal vermeldingen per recensie
Wat ook zeker een vermelding waard is, is de relatief hoge gemiddelde frequentie van vertaallemmata in reviews van de Franse vertalingen en de relatief lage frequentie in reviews van de Spaanse uitgaven. Het is moeilijk om hier op basis van de kwantitatieve gegevens een verklaring voor te vinden. Mogelijk zou het lage aantal verwijzingen in recensies van Spaanse vertalingen verband kunnen houden met de relatief positieve waardering van de vertalingen in het Spaanse taalgebied: bevestigen deze gegevens het vermoeden dat vertalingen enkel een vermelding waard zijn, als ze gebrekkig zijn, indien hun ‘vertaaldheid’ opvalt? Om een tentatief antwoord op die vraag te krijgen moet er worden gekeken naar de context waarin de vertaallemmata verschijnen.
Perceptie van vertaling: close reading
De kennis die we met de zoektocht naar vertaallemmata hebben opgedaan, kan nog worden verrijkt. Dit kan bijvoorbeeld door closereadingtechnieken toe te passen. Die technieken kunnen met behulp van concordantiefunctionaliteiten efficiënt op grote corpora worden toegepast. Na ingeven van een relevant lemma verschijnen alle corresponderende elementen uit het corpus in contextueel verband. In dit geval is de concordantie met behulp van I-Analyzer (Digital Humanities Lab 2019) uitgevoerd. Op basis van de context hebben we de lemmata vervolgens geclassificeerd. De classificatie wordt (met het aantal treffers per type) in Tabel 5 weergegeven.
|
|
HP |
HD |
|
1. Commentaar over de vertaling van algemene aard |
22 |
78 |
|
1.1 Commentaar over de vertaalde status van de gelezen tekst |
11 |
68 |
|
1.2 Commentaar over de verschillende bestaande vertalingen van de tekst |
7 |
9 |
|
1.3 Algemene reflectie op vertaling |
4 |
1 |
|
2. Evaluatie van intratalige of intersemiotische vertalingen |
14 |
1 |
|
3. Eerdere ervaringen met vertalingen van de gelezen tekst |
54 |
0 |
|
3.1 Negatief |
19 |
0 |
|
3.2 Neutraal |
22 |
0 |
|
3.3 Positief |
13 |
0 |
|
4. Gedetailleerde evaluatie van de gelezen vertaling |
51 |
62 |
|
4.1 Gemengd |
1 |
0 |
|
4.2 Negatief |
25 |
46 |
|
4.2 Neutraal |
5 |
21 |
|
4.4 Positief |
20 |
4 |
|
5. Algemene evaluatie van de gelezen vertaling |
52 |
139 |
|
5.1 Negatief |
13 |
73 |
|
5.2 Neutraal |
4 |
5 |
|
5.3 Positief |
35 |
61 |
|
6. Metaforisch gebruik van vertaling |
8 |
2 |
|
7. Commentaar zonder relevantie (voor dit onderzoek) |
2 |
2 |
Tabel 5. Thematische classificatie van vermeldingen van ‘vertaling’
Hieronder zullen we kort ingaan op wat onze close reading heeft opgeleverd. We richten ons eerst op HP en vervolgens op HD. De analyses zullen lichtjes verschillen, omdat er 1) van HD niet voldoende vertaalgerelateerde recensies over andere edities dan de Engelse waren, en 2) van HP veel interessante informatie uit de vertaalgerelateerde recensies over de Engelse brontekst kon worden geput.
Perceptie van vertaling: Harry Potter
Onze verdieping vangt aan met een atypische beschouwing op reviews van de Engelse brontekst. Het lemma ‘transl*’ komt 95 keer voor in de recensies van de Engelse HP en de relevante reviews leveren interessante inzichten op. Zo contesteren ze in de eerste plaats het beeld van een (cultureel) homogeen publiek. Veel recensenten van de Engelse HP zijn ‘anderstaligen’: ze hebben het boek eerst in de moedertaal gelezen of hebben het boek gelijk in het Engels gelezen om hun vreemdetaalvaardigheid Engels te verbeteren (54). Deze recensenten komen uit alle windstreken. Qua evaluatie is er niet echt een peil op hun waardering te trekken (19 negatief, 22 neutraal en 13 positief). Wel zien we regelmatig dat de vertaling vaak de aanleiding vormde om het origineel te lezen. In veel gevallen is de vertaling niet bevallen (zie fragment (1)); de negatieve waardering is soms gevormd na het lezen van het origineel. Er zijn, zoals uit fragment (2) blijkt, ook lezers die zo enthousiast over de vertaling waren, dat ze besloten het origineel te lezen.
(1) I started reading the Bangla translations and those were quite awful! So baba bought me the English ones as well (He never says ‘no’ to me about books ^_^ ) (review_840151240)
(2) 5 stars. This book`s Always gonna be 5 stars! The swedish translation got me to want to read [the English original]. First book of 2019! Wooo! (review_2649226997)
Het subcorpus bevat tevens een aantal reflecties op de meervoudige receptie van het werk. Er wordt namelijk ook ingegaan op intralinguale en intersemiotische vertaling (14). Reviewers nemen vooral de Amerikaans-Engelse versie op de hak; zo wordt er gevraagd waarom ‘philosopher’ in ‘sorcerer’ moest worden veranderd.
Reviewers waren, zoals we hebben gezien, vaak zeer te spreken over de Spaanse HP. Die positiviteit valt minder op in de selectie recensies waarin vertaling wordt gethematiseerd. De positieve reviews waren meestal kort (9 reviews). Detailkritiek werd dan weer geleverd als er een negatief oordeel over de vertaling werd uitgesproken (15): de aandacht ging in deze recensies dan vooral uit naar de vertaling van eigennamen en naar stijl. Fragment (3) is illustratief:
(3) While I enjoyed revisiting the Harry Potter universe once again, I was pretty disappointed with the Spanish translation, especially compared to the Dutch translation I’ve read for years... I feel like this translation is a lot less imaginative than the Dutch one, or the original English version, for that matter. I was also bugged by the use of English terms and names (for example, to a Spanish child, the part where Minerva asks about “Wood” will make no sense, and reading about “los muggles” is kind of weird as well). (review_2005217769)
Recensenten van de Franse HP gaan vaak in op de vertaalde status van de tekst. Ze zijn vaak te spreken over de vertaling. Bovendien hebben aardig wat recensenten zich de moeite getroost het oordeel te onderbouwen met detailkritiek (10 positieve, 10 negatieve recensies). Ook hier worden eigennamen, stijl, maar ook weglatingen onder de aandacht gebracht (zie fragment (4)).
(4) This is my all-time favorite book series, and I read the first side-by-side with the English version only to be disappointed with a rather poor French translation. Whole sentences and phrases were left out probably 20 or 30 times. The gritty, slightly uneducated voice of Hagrid simply did not translate at all. I could even forgive that if it weren't for other obvious errors and poor decisions on Ménard’s part. Often times his translation was just plain lazy and lacked the full, rich description of the original. One example of many: Hagrid is described as “bundled up in a long moleskin overcoat, rabbit fur gloves, and enormous beaverskin boots” in the original and “emmitouflé dans un gros manteau” in the French edition. To me, “wrapped up in a big coat” does not do this descriptive sentence justice, and doesn't leave the reader with any particular sensation... How can you call yourself a good literary translator if you don’t bother attempting to translate the richness of vocabulary? (review_1335732490)
De recensies van de Duitse uitgave staan in schril contrast met die van de Franse. De vertalingen werden weliswaar vooral positief geëvalueerd, maar recensenten hielden zich op de vlakte (12). Detailkritiek is zo goed als afwezig; ze maken, zoals uit fragment (5) blijkt, weinig woorden vuil aan de vertaling:
(5) “Nicely translated” (review_1639171635)
Vertaalgerelateerde reviews van de Nederlandse HP waren er weinig. Er is een gelijke verdeling van positieve en negatieve reviews en de vertaling wordt, zoals uit fragment (6) blijkt, zeer oppervlakkig besproken,
(6) Geweldig om dit boek voor de zoveelste keer te lezen. Ik vind de Nederlandse vertaling echt tof!(review_1460138532)
Als we kijken naar deze subdataset, dan lijken we te kunnen stellen dat er tussen bepaalde groepen een verschil in kritisch engagement is. Recensenten uit de Romaanse culturen gaan gedetailleerder op de vertaling in. De detailkritiek heeft voornamelijk betrekking op de vertaling van namen en stilistische aspecten. Recensenten uit Germaanse culturen vellen een vluchtig oordeel. Hoewel deze bevindingen buitengewoon interessant zijn, moet er worden opgemerkt dat de omvang van het corpus beperkt is. Met een groter corpus kunnen we vaststellen of dat verschil in kritisch engagement daadwerkelijk cultuurgebonden is.
Het is immers niet onwaarschijnlijk dat onze keuze voor HP voor een vertekend beeld zorgt. HP is een wijdverbreid cultureel fenomeen. Veel niet-Engelstaligen zijn in enige mate bekend met de Engelse taal en met de brontekst. Datzelfde kan niet over HD worden gezegd. Dit boek geniet wereldwijd minder bekendheid en is bovendien uit een perifere taal vertaald.
Perceptie van vertaling: Het diner
De subdataset van Het diner verschilt inhoudelijk in veel opzichten van die van HP. Allereerst stellen we vast dat er bijna geen indicaties van een comparatieve lectuur zijn: de meeste lezers van vertalingen zullen het Nederlands niet beheersen. Wat ook opvalt, is dat veruit de meeste niet-Nederlandstalige reviews van HD over de Engelse vertaling gaan (zie ook: Tabel 1 en 4). Hierdoor is het voorlopig nog zinloos om een interculturele vergelijking te treffen.
De manier waarop vertaling wordt gekaderd, verschilt wezenlijk van de wijze waarop dat in onze andere subdataset gebeurde. Verwijzingen naar eerdere vertalingen ontbreken. Opvallend aanwezig zijn dan weer de recensies waarin wordt opgemerkt dat het boek in (Engelse) vertaling is gelezen zonder dat daar verder aandacht aan wordt gewijd: de frequentie van dit soort terloopse opmerkingen (78) ligt bij deze dataset een stuk hoger dan bij de HP-dataset.
De indruk dat er slechts terloops aandacht aan vertaling wordt besteed wordt bovendien nog versterkt door het aantal evaluatieve uitspraken van algemene aard (139). In deze recensies wordt een positieve of negatieve waardering uitgesproken zonder dat er wordt benoemd wat er goed of slecht is. De positieve (61) en negatieve (71) recensies zijn overigens redelijk gelijk verdeeld.
Desalniettemin zien we in de evaluaties van algemene aard drie aardige patronen ontstaan. De uitdrukking lost in translation, de eerste topos, wordt niet minder dan 44 keer aangetroffen. Deze uitdrukking wordt vaak met hedges (modale bijwoorden als maybe en perhaps) afgezwakt. Typerend voor deze topos zijn fragmenten (7) en (8).
(7) This book? Nope. Not even a little. Maybe it was lost in the translation from the original Dutch? (review_1010777868)
(8) Somewhere in this book there was a really good story trying to get out and I'm not sure if something was lost in the translation but something went horribly wrong here (review_563559989)
Die hedges vallen veel minder op in de HP-dataset: doordat lezers van het Engelse HD de Nederlandse taal vaak niet machtig zijn, leggen ze enige voorzichtigheid aan de dag. Toch mag er met enige zekerheid worden gezegd dat vertaling veelal in een kwaad daglicht wordt gesteld: de tekst is matig of slecht, maar dat zal dan wel aan de vertaling liggen.
Een tweede topos die we hebben opgemerkt, kan worden gevat met de woorden: even though it is a translation. Deze woorden worden, zo illustreren fragmenten (9) en (10) meestal aangetroffen in positieve recensies. Het concessieve verband dat ze uitdrukken, is veelzeggend: ‘even though’ geeft blijk van een negatieve houding ten overstaan van vertaling.
(9) The Dinner is a book in translation, and yet it does a brilliant job of presenting crisp dialogue, character observations and also trickery. (review_1751566835)
(10) Well-written, even as a translation. (review_3299106848)
De derde topos is vergelijkbaar met de vorige: it didn’t read like a translation (vergelijk de vorige fragmenten maar met fragmenten (11) en (12)). Ook deze topos treffen we voornamelijk aan in positieve beoordelingen. Het strekt een vertaler tot eer als hij/zij erin slaagt een doeltekst te produceren die niet als vertaling wordt herkend. Het lijdt geen twijfel dat ‘vertaaldheid’ in deze recensies allerminst zou worden gewaardeerd.
(11) Sam Garrett’s translation is so idiomatically accurate that it appears to have been composed in English. (review_767977822)
(12) The author is Dutch and the translation is clear; I was never aware of the fact that it was originally written in a language other than English.( review_672575849)
Er zijn ook recensies waarin wel aandacht aan aspecten van de vertaling is besteed. Opvallend is dat gedetailleerde recensies voornamelijk negatief zijn (46); in de HP-reviews was detailkritiek redelijk evenwichtig verdeeld. Wat als storend wordt ervaren is het taalgebruik, de stijl. Adjectieven die frequent worden aangetroffen zijn: stilted (hoogdravend) (44), clunky (krukkig) (7) en choppy (3) (hakkelig). Schimpscheuten zijn vooral gericht op interpunctie, woordkeus en redundantie. Vaak wordt er, zoals in fragment (13), direct een (modaal genuanceerd) verband met vertaling gelegd.
(13) It’s always tricky to criticise a book when you’re not reading it in the original language, but I can’t deny that the odd, stilted tone of The Dinner was a major reason I didn’t enjoy it more. I can only guess at how much this has to do with how it was actually written originally, and how much is down to the translator’s work. (review_464533334)
Uit de close reading van de subdataset van HD komen dus, mede door een gebrekkige spreiding van gegevens, hele andere dingen naar voren. In positieve recensies, die vaak algemeen van aard zijn, merken we vaak tussen de regels een negatief beeld van vertaling op. In negatieve recensies van algemene aard gaat het vaak over verlies. In detailkritiek, die vaak negatief is, zijn taalgebruik en stijl het voorwerp van kritiek. De gegevens uit deze subdataset bevestigen het beeld van een negatieve waardering voor vertaling in het Engelse taalgebied: om gewaardeerd te worden, moet een vertaling aan de esthetische normen van de doelcultuur worden aangepast (zie Fawcett 1995). Toch moeten we ook hier weer benadrukken dat ons corpus klein is.
Perceptie van vertaling: distant reading
Close reading levert waardevolle inzichten op, maar er kleven ook veel nadelen aan deze onderzoeksmethode. Bij close reading zoek je naar patronen en werk je vaak met aannames; soms ben je geneigd om niet objectief genoeg naar de data te kijken. Daarom is het zinvol om afstand tot je corpus in te bouwen, bijvoorbeeld door distantreadingtechnieken (Moretti 2013) toe te passen. Door voor meervoudige invalshoeken te kiezen, kun je bias makkelijker uitsluiten, kennisuitspraken over patronen beter onderbouwen en meer nuance aanbrengen. Wij hebben een driehoeksmeting uitgevoerd door close en distant reading te combineren.
De distantreadingmethode die we hebben toegepast is collocatieanalyse. Daarbij worden contiguïteitsrelaties tussen woorden onderzocht (zie Brezina 2018, 66-79). Vaak worden woorden in elkaars nabijheid aangetroffen, omdat ze zich idiomatisch of fraseologisch tot elkaar verhouden: in een juridisch corpus zal ‘vonnis’ in de nabijheid van ‘wijzen’ worden aangetroffen. Contiguïteitsrelaties kunnen ook wijzen op een conceptueel verband, een diepere betekenis.
In de #LancsBox toolbox hebben we collocatienetwerken van het lemma ‘transl*’ geanalyseerd (Brezina et al. 2020).4 Bij de analyse hebben we de Mutual Information-score (>5) als criterium aangehouden en hebben we de vijf woorden links en 5 woorden rechts van het lemma als contextspanne vastgelegd. De grafische weergave van dit netwerk is in #LancsBox met CollGraph geproduceerd. De relatieve nabijheid van een collocate duidt de sterkte van het verband (met ‘transl*’); de grijswaarde duidt de relatieve frequentie van een collocate in het corpus (donker is daarbij gelijk aan frequent); aan de hand van positionering van collocates kan worden vastgesteld of een woord vaker vóór (links van) of na (rechts van) het lemma is aangetroffen.
We zullen enkel de Engelstalige reviews uit onze dataset bekijken. Als we een vluchtige blik op de collocatienetwerken van ‘transl*’ van HP en HD werpen, dan zien we dat een aantal eerdere bevindingen weerklank vinden in de distantreadinganalyse. Afbeelding 2, waarop het collocatienetwerk van het lemma ‘transl*’ in HP wordt weergegeven, bevestigt gelijk het beeld van een heterogeen publiek (japanese, german, dutch, spanish, french). Ook wordt de aandacht getrokken naar de intralinguale versie (american). De vergelijking die veelvuldig tussen versies wordt getroffen komt ook in de collocates different, edition en version tot uiting. Opvallend zijn ook woorden met een positieve sentimentwaarde (excellent, good, better, fun, pretty). Vooral excellent springt in het oog, omdat dit woord het sterkste verband met ‘translat*’ vertoont. Een negatieve sentimentwaarde heeft het woord lost, dat ook op Afbeelding 3 te zien is. De detailkritiek lijkt minder goed uit de verf te komen. Toch zien we dat names relatief dicht bij het lemma staat: dit woord verwijst naar de vertaalproblematiek rond (eigen)namen.
Afbeelding 2. Collocaties met ‘TRANSLATE’ in de Engelstalige Harry Potterdata
Afbeelding 3, waarop het collocatienetwerk van het lemma ‘transl*’ in HD wordt getoond, biedt een ander perspectief op vertaling. We zien dat er, net als op de vorige afbeelding, plaats voor talen (dutch, english) is ingeruimd. We zien ook dat verlies (lost) gethematiseerd wordt. Toch is het verband tussen ‘transl*’ en lost in deze subdataset veel sterker. Dat verband wordt versterkt door de aanwezigheid van original. Dit woord lijkt net als different in de Harry Potterset naar een vergelijking te verwijzen, alleen komt de vertaling er in deze vergelijking veelal bekaaid vanaf. Andere opvallende elementen in dit lexicale netwerk zijn bovengenoemde hedges (something, sometimes, perhaps, maybe, though). De vertaling en de vertaler (sam, garrett) krijgen dus gemakshalve de zwartepiet toegespeeld, al is er ook nog een kans dat de vertaling gebrekkig (bad) is, omdat het origineel niet geweldig is. De oorzaak van al die negativiteit, waarnaar met het connectief due wordt verwezen, is ook snel gevonden in het collocatienetwerk: met woorden als stilted, hard en language wordt de vinger op de zere plek gelegd.
Afbeelding 3. Collocaties met ‘TRANSLATE’ in de Engelstalige Harry Potterdata
Door de kwantitatieve gegevens uit het distantreadinggedeelte visueel voor te stellen worden veel thematisch uiteenlopende bevindingen uit het closereadinggedeelte kracht bijgezet. Uiteraard vormen deze bevindingen weer aanknopingspunten voor diepgravender kwantitatief en kwalitatief onderzoek. Zo kunnen we ook de lexicale netwerken van vertaallemmata (bijv. ‘verta*’) in recensies uit de andere subsets in kaart brengen (al zal de subset Het diner niet veel nieuwe inzichten opleveren), kunnen we andere vertaalgerelateerde lemmata (bijv. ‘interpret*’) onderzoeken en kunnen we op basis van onze vertaal- en vertaalgerelateerde lemmata nog zijpaden bewandelen door lexicale netwerken van andere lemmata (excellent, name, garrett, dutch) uit te diepen.
Conclusie
In deze bijdrage hebben we willen tonen hoe er met grote hoeveelheden UGC een bijdrage kan worden geleverd aan (vertaal)receptieonderzoek. Uit de resultaten van ons onderzoek mogen geen sterke conclusies worden getrokken: ons onderzoek is exploratief, ons corpus is klein en onze resultaten zijn (met uitzondering van de collocatieanalyse) niet statistisch bewerkt. Toch heeft onze verkenning enkele interessante inzichten en overwegingen opgeleverd. We hebben kunnen zien dat en hoe (corpus)onderzoek naar UGC kennis over het bewustzijn en de waardering van vertaling kan opleveren. Onze corpusanalyse heeft bovendien getoond hoe complex en divers het doelpubliek is. De resultaten attenderen ons erop dat er voorzichtig moet worden omgesprongen met de notie ‘lezer’: recensenten hebben verschillende achtergronden, verschillende motiveringen om een boek te lezen en uiteenlopende verwachtingen van een vertaling. In empirisch onderzoek moet er een manier worden gevonden om recht te doen aan deze heterogeniteit. Daarnaast lijkt waardering een zeer complex gegeven. Waardering hangt samen met normen in verschillende ‘literaire’ culturen, maar die normen kunnen naargelang de subcontext verschillen: de aard van de tekst (genre, type) kan een rol spelen bij de beoordeling van de vertaling. Dit zijn, hoe exploratief het onderzoek ook mag zijn, verrijkende conclusies.
In de toekomst hopen we de thematiek die we in deze bijdrage hebben behandeld verder uit te diepen. We hopen verschillende hypothesen die we in de loop van dit pilotonderzoek hebben geformuleerd te kunnen testen met het DIOPTRA-L-corpus dat gestaag in omvang toeneemt. We zullen dus blijven focussen op (al dan niet cultuurgebonden) bewustzijn, waardering en evaluatiecriteria van vertaling. We hopen in de toekomst echter ook andere vragen te kunnen beantwoorden en hypothesen te kunnen testen. Daarbij kan worden gedacht aan bewustzijn en waardering van vertaling in literair-culturele systemen; hierbij wordt de aandacht op import gericht. Er kan ook worden gekeken naar de ontvangst van vertalingen uit bepaalde culturen (vertalingen uit centrale talen tegenover semi-perifere en perifere talen). Het verschil in bewustzijn en waardering van vertaling tussen (al dan niet) literaire teksttypes en genres zou ook kunnen worden onderzocht. Daarnaast zouden actuele thema’s (seksisme en racisme) mogelijk kunnen worden onderzoek. De kansen liggen er; het is aan een nieuwe generatie vertaalwetenschappers om ze te grijpen en, met behulp van ‘nieuwe’ onderzoeksmethoden en technologische snufjes, nieuwe perspectieven op literatuurreceptie te ontsluiten.
Noten
1 In filosofische termen kan worden gesteld dat er in traditioneel receptieonderzoek sprake is van een ‘interpassieve’ receptie; de waardering van het publiek wordt nagenoeg aan de (semi-) professionele recensenten uitbesteed (Žižek 2008, pp. 144-147).
2 Het DIOPTRA-L-project, dat aan Haidee Kotze, Gys-Walt van Egdom en Alex Hebing is toegekend, wordt gefinancierd met een Digital Innovation Grant van de Universiteit Utrecht. Wij zijn Alex Hebing, José de Kruif en Berit Janssen van het Digital Humanities Lab (https://dig.hum.uu.nl/) zeer erkentelijk voor hun bijdragen aan dit project.
3 Het DIOPTRA-L-corpus is inmiddels (juli 2020) uitgegroeid tot een corpus van ongeveer driehonderdduizend recensies van ongeveer honderdvijftig vertaalde fictiewerken voor volwassenen en kinderen. Deze werken zijn afkomstig uit acht brontalen (Engels, Afrikaans, Italiaans, Duits, Frans, Spaans, Nederlands en Portugees). Het corpus van recensies wordt gehost in I-Analyzer, met een op maat gemaakte interface waarin onder andere kan worden gezocht op titel, brontaal, vertaaltaal, jaar en recensietaal.
4 Deze analyse hadden we ook kunnen toepassen op andere data in onze dataset, maar door het beperkte aantal vertaallemmata was het moeilijk om met niet-Engelstalige data een gedegen collocatieanalyse uit te voeren. Dit verklaart onze focus op het Engels.
Literatuur
Alt, Rainer en Olaf Reinhold. 2002 Social Customer Relationship Management. Fundamentals, Applications, Technologies. Cham: Springer.
Brezina, Vaclav. 2018. Statistics in Corpus Linguistics: A Practical Guide. Cambridge: Cambridge University Press.
Brezina, Vaclav, Weill-Tessier, Pierre, en Tony McEnery 2020. #LancsBox v. 5.x. [software]. http://corpora.lancs.ac.uk/lancsbox.
Booth, Marilyn. 2008. ‘Translator v. author (2007)’, Translation Studies 1.2, p. 197–211.
Chesterman, Andrew. 1997. Memes of translation: The spread of ideas in translation theory. Amsterdam-Philadelphia: Amsterdam.
Coldiron, Anne E.B. 2012. ‘Visibility now: Historicizing foreign presences in translation’, Translation Studies 5 (2): p. 189–200.
Fawcett, Peter. 1995. ‘Translation and Power Play’, The Translator 1.2, p. 177-192.
Fernández, Fruela. 2011. La recepción critica de literatura traducida en España (1999-2008). Aportaciones a una sociología de la literatura transnacional. Granada: Universidad de Granada.
Hennig-Thurau, Thorsten, Kevin Gwinner, Gianfranco Walsh en Dwayne D. Gremler. 2004. ‘Electronic word-of-mouth via consumer-opinion platforms: What motivates consumers to articulate themselves on the Internet?’, Journal of Interactive Marketing 18(1): 38-5.
Hermans, Theo. 1996. ‘The translator’s voice in translated narrative’, Target 8.1, p. 23-48.
Hermans, Theo. 1999. Translation in systems. Descriptive and system-oriented approaches explained. Manchester: St. Jerome.
Hermans, Theo. 2002. 'Paradoxes and Aporias in Translation and Translation Studies', in: A. Riccardi (red.), Translation Studies - Perspectives on an Emerging Discipine. Cambridge: Cambridge University Press, p. 10-23.
Herman, Theo. 2004. ‘Spekend ’n vertaling’, in: Ton Naaijkens et al. (red.), Denken over vertalen. Tekstboek vertaalwetenschap. Nijmegen: Vantilt, p. 191-196.
Digital Humanities Lab (Universiteit Utrecht). 2019. I-Analyzer [software]. https://ianalyzer.hum.uu.nl/home
Iser, Wolfgang. 1970. Die Appellstruktur der Texte. Unbestimmtheit als Wirkungsbedingung literarischer Prosa. Konstanz: Universitätsverlag.
Jauss, Hans Robert. 1970. Die Literaturgeschichte als Provokation der Literaturwissenschaft. Frankfurt am Main: Suhrkamp.
May, Rachel. 1994. The Translator in the Text. On Reading Russian Literature in English. Evanston: Northwestern University.
Miner, Garry, John Elder IV en Thomas Hill. 2012. Practical Text Mining and Statistical Analysis for Non-structured Text Data. Waltham: Academia Press.
Moretti, Franco. 2013. Distant Reading. Londen: Verso.
Pluymaekers, Mark 2015. Intimacy Across Borders. Maastricht: Zuyd Research.
Popovič, Anton. 2006. La scienza della traduzione. Asspetti Metodologici. La comunicazione traduttiva. Traduzione dallo slovacco di Bruno Osimo. Milaan: Hoepli.
Solum, Kristina. 2017. ‘Translators, Editors, Publishers, and Critics: Multiple Translatorship in the Public Sphere’, in Cecilia Alvstad et al. (red.), Textual and Contextual Voices of Translation. Amsterdam: Benjamins, p. 39-60.
Van Egdom, Gys-Walt. 2015. Naar een ethiek van de literaire vertaling [ongepubliceerd proefschrift]. Brussel: Vrije Universiteit Brussel.
Van Egdom, Gys-Walt, Mark Pluymaekers en Zilla Dooge. 2018. ‘Applying Machine Translation in Sentiment Analysis: the Case of Chinese Reviews on TripAdvisor.’ 2018 SERVSIG Proceedings: Opportunities for Services in a Challenging World. Parijs: SERVSIG Research Community, p. 337-340. https://www.ieseg.fr/wp-content/uploads/2018/02/SERVSIG-2018-Proceedings.pdf
Van Leuven-Zwart, Kitty. 2004. ‘Een goede vertaling, wat is dat?’, in: Ton Naaijkens et al. (red.), Denken over vertalen. Tekstboek vertaalwetenschap. Nijmegen: Vantilt, p. 301-311.
Vanderschelden, Isabelle. 2000. ‘Quality assessment and literary translation in France’, The Translator, 6.2, 271-293
Venuti, Lawrence. 1995. The Translator's Invisibility: A History of Translation. Londen: Routledge.
Vigerland, Lars en Erik Borg. 2018. ‘Cultural Capital in the Economic Field: A Study of Relationships in an Art Marke’, Philosophy of Management, 17.2, p. 169-185.
Žižek, Slavoj. 2008. The Plague of Fantasies. London: Verso.
Haidee Kotze is hoogleraar Vertaalwetenschap aan de Universiteit Utrecht en redacteur van het tijdschrift Target. In haar huidige onderzoek combineert ze lingüistiek, vertaalwetenschap en digitale geesteswetenschappen.
Gys-Walt van Egdom doceert vertalen en vertaalwetenschap aan de Universiteit Utrecht.
Reageren? info@tijdschrift-filter.nl.