Als kind las ik graag in een oud boek uit de boekenkast van mijn ouders. Ik kan me de titel niet letterlijk herinneren, ongetwijfeld iets als Mythen en sagen van het oude Griekenland. Ook zou ik niet in staat zijn te reproduceren wat de toon van de vertellingen was. Stichtelijk, hoogstwaarschijnlijk, maar dat deerde me niet. De illustraties staan me nog goed voor ogen: Prerafaëlitische godinnen en nimfen, merendeels zwart-wit. Het mooiste vond ik een bij uitzondering in kleur afgedrukt schilderij van Frederic Lord Leighton, The Return of Persephone (1891). Bovenin links, tegen een lucht vol helderwitte wolken, staat een vrouwenfiguur in oranjeroze omslagdoek te wachten bij de uitgang van een grot, haar armen wijd open. Rechts vanonder komt haar een bleke, blonde jonge vrouw met uitgestrekte handen en licht achterovergebogen hoofd tegemoet gesneld. Tussen beiden staat een jongeman, Hermes, die het meisje begeleidt naar de omhelzing van haar moeder. De emotie die het schilderij uitdrukt is krachtig: Demeter en Persephone kunnen niet wachten tot ze weer bij elkaar zijn.
Een hymne in een Russische stal
Het weerzien van moeder en dochter is voor Leighton het definiërende moment van de mythe en als je de Griekse versie leest, is dat ook niet zo gek. Deze Homerische hymne aan Demeter is een gedicht van enigszins onzekere herkomst. ‘Homerus’ is vrijwel zeker niet de auteur, maar omdat het taaleigen en de hexametrische versstructuur wel aan hem doen denken, bleef de naam kleven. Waarschijnlijk werd de hymne geschreven rond de zesde eeuw v.Chr. in de context van de Demeterverering in het Attische heiligdom van Eleusis. Het gedicht werd lange tijd verloren gewaand tot het in de achttiende eeuw werd herontdekt in een Russische stal in een manuscript met nog een dertigtal andere hymnen. Overigens kennen we de mythe ook uit andere bronnen, waaronder prominent Ovidius’ Metamorfosen en Fasti. De hymne is vaak in het Nederlands vertaald, onder meer door Edward Koster, Leo Speet, Hilda Oudermans en Hendrik Verbruggen.
Het gedicht vertelt hoe de jonge Persephone (ook wel Kore of in het Latijn Proserpina) geroofd wordt door haar oom Hades, god van de gelijknamige onderwereld en de dood, terwijl ze met haar vriendinnen bloemen aan het plukken is. Plotseling breekt hij door de aarde met zijn span gitzwarte paarden en sleurt haar mee onder de aarde. De ontvoering gebeurt met toestemming van Persephone’s vader Zeus, maar zonder dat zijzelf of haar moeder Demeter, godin van de gewassen, daarin gekend zijn. Demeter hoort slechts Persephone’s angstkreten van de bergen weerkaatsen en snelt toe om te constateren dat haar kind spoorloos is. Ontroostbaar zwerft de moeder vervolgens over de aarde, vermomd als de oude vrouw Doso, weigerend terug te keren naar de Olympus of de mensheid van voedsel te voorzien. Pas wanneer een fatale hongersnood dreigt, grijpt Demeters moeder Rhea in. Ze beweegt haar dochter terug te keren naar de godenvergadering op de Olympus, waar Zeus inziet dat hij iets zal moeten doen: Persephone mag terugkeren naar de aarde en haar moeder. Hades stemt in, maar om te voorkomen dat hij Persephone voorgoed kwijtraakt, geeft hij haar heimelijk een granaatappelpit te eten. Dit zorgt ervoor dat Persephone voortaan een derde van het jaar bij hem zal zijn, en twee derde bij haar moeder.
Op één niveau is dit een verklarende mythe over het ontstaan van de seizoenen. Op een ander niveau vertelt het de ontstaansgeschiedenis van de mysteriecultus voor Demeter en Persephone in Eleusis, waar mensen zich lieten inwijden in de hoop op een beter bestaan in het hiernamaals. Daarnaast is dit ook een vertelling over een rite de passage: een jonge vrouw gaat door een huwelijk uit de invloedssfeer van haar moeder over naar het domein van de man. Ten slotte illustreert het verhaal dat er een machtscompromis tussen het mannelijke en het vrouwelijke principe (Zeus-Hades versus Demeter-Persephone) moet zijn om een evenwicht in de wereld te waarborgen.