Verzet
‘Fix het seksisme in de letteren’ was de boodschap van het Fixdit-collectief in 2022; de redactie van Filter haakte in de zomer van 2023 hierbij aan door te vragen hoe het zit met seksisme in vertalersland, zowel in teksten als daarbuiten. De redactie merkte destijds ook op dat de vertaler altijd een keuze heeft: in een vertaling is naast de blik van de auteur ‘per definitie een tweede blik aanwezig, die zich in principe naar de eerste zal voegen, maar die zich er ook tegen kan verzetten’ (p. 16).
Mijn gedachten zijn sindsdien blijven hangen bij het verzetten. Verzet heeft voor mij altijd een positieve connotatie gehad, mijn Friese voorouders pleegden verzet, lieten extra eten achter daar waar extra monden onderdoken, wisten waar achterhuizen waren, hadden deze zelf ook, en brachten hun paarden niet naar het station. Regels zijn er om bevraagd te worden: zijn ze nog wel fair of moeten we ze fixen.
Vertalers hebben een krachtig verzetsmiddel in handen: de taal. Zou het niet mooi zijn als vertalers dit kunnen inzetten tegen seksisme en voor gelijkwaardigheid? Welke strategieën zouden zij kunnen toepassen om de dominante mannelijke blik in een vertaling te decentraliseren? Dit artikel is een eerste exercitie in het verkennen van empathische vertaalstrategieën in literaire vertalingen. Empathisch ja, en niet feministisch of woke, want empathie is iets wat we allemaal willen, of op zijn minst allemaal zouden moeten willen. Woke zijn niet, want dat is een beladen term geworden, zeg maar gerust zo geladen als een geweer. Fixdit richt zich op seksisme in het literaire veld; ik richt mij in het bijzonder op genderidentiteit in taal en vertaling.
Het is niet mijn bedoeling om vertalers aan te sporen ontrouw te zijn aan de intentie van een auteur of diens unieke kenmerken; ik wil me juist richten op de onbewuste, in taal ingebakken stereotypes die verband houden met de stijlmiddelen die de vertaler kan aanwenden. In dit artikel wil ik een deel van deze speelruimte blootleggen en vertalers handvatten bieden voor bewust taalgebruik als een mogelijke manier van ‘oprecht verzet tegen de gendernormen van de samenleving’ (Meisje, vrouw, anders, p. 369). (Het is altijd prettig als het onderzochte corpus zelf een voorzet geeft.)