Een willekeurige donderdag, afgelopen november – je bladert de avondkrant door en stuit op een strip: ‘Mahler, Alma en de Symfonie der Duizend’, samengesteld door Mischa Spel, getekend door Hisko Hulsing en beletterd door Frits Jonker (NRC, 23 november 2017). De variatie in het krantenleesritueel is aangenaam. Er vallen wel dingen op: de teksten zijn overgenomen uit de brieven en dagboeken ‘van de betrokkenen (geciteerd/ geparafraseerd)’. Een bronvermelding ontbreekt, dus hoe Alma en Gustav Mahler en de architect Walter Gropius in het Nederlands aan het woord kunnen komen blijft duister. De functie is wel helder: de schier onuitvoerbare Achtste symfonie (de Symphonie der Tausend, 1907) wordt de komende jaren door maar liefst vier orkesten uitgevoerd. Dit is de opmaat, bijgevoegd worden fraaie medaillons van ‘dé salongodin van het fin-de-siècle’, ‘dé symfonicus van zijn tijd’ en ‘een van de kopstukken van de moderne architectuur’. Maar hun woorden, ‘nu vaak gezwollen aandoend’, worden ingekort of geparafraseerd – en tegelijkertijd blijkbaar dus ook weggehaald uit hun oorspronkelijke taal. Er wordt met andere woorden heel stevig gefilterd (‘Oh Walter… het genot te proeven van een man die op en top gezond is, die meer is dan een abstractie! Ik voel mijn zelfbewustzijn toenemen’). Aangenaam op een herfstavond allemaal, vermakelijk en prima materiaal om de geest te scherpen. Interessant ook om het bewegen van de tekstdelen te zien, de ballonnetjes (met daaronder de kleiner wordende ballonnetjes als iemand nadenkt), de toelichting, de liefde waarmee het gemaakt is, de liefde voor de muziek, de liefde en de muziek: de opmaat voor de toevoeging van de ingrediënten woord, beeld en vertaling.
Uit: 'Mahler, Alma en de Symfonie der Duizend', samengesteld door Mischa Spel, getekend door Hisko Hulsing en beletterd door Frits Jonker (NRC Handelsblad, 23 november 2017)
Je bent met handen en voeten gebonden als je vertaalt, helemaal als er een strikte relatie bestaat tussen beelden en woorden (of het nu om films en ondertiteling gaat, om illustraties in kinderboeken of om strips, van welke soort ook). Masterstudente Noa Tims werkte in twee essays het begrip ‘constrained translation’ uit – beperkt vertalen, à la Oulipo: ‘Constrained translation wordt in het fundamentele artikel van Roberto Mayorel, Dorothy Kelly en Natividad Gallardo1 gedefinieerd als de vertaling van een tekst die “wordt beïnvloed door de samenloop met andere communicatiesystemen of elementen zoals beeld, muziek etc.”. Dat wil zeggen, de brontekst is een hybridisch werk, zoals bijvoorbeeld strips of graphic novels, of wordt beïnvloed door audiovisuele elementen, zoals een film: de te vertalen teksten worden gestuurd door visuele of auditieve kanalen die voor het doelpubliek zo goed als hetzelfde zijn als voor het bronpubliek. […] Uit deze denkwijze stamt de gedachtegang dat constrained translation een hindernis is die genomen moet worden, een extra moeilijkheidsgraad, en de terminologie ondersteunt deze negatieve houding tegenover de invloeden van auditieve of visuele elementen, gezien de betekenis van het woord “constrained”: geforceerd, verkrampt, geremd. Geen enkele van die termen bespreekt de bijkomende voordelen van non-linguïstische elementen in de bronproductie,’ aldus Noa Tims. De beperkingen – zoals daar zijn de beperking van ruimte (de ruimte waarin de vertalingen passen), de tekst- en gedachtewolkjes, de vertelblokken, de inscripties en de onomatopeeën etc. – kun je zien als hinderlijk, maar evengoed als een uitdaging, een uitnodiging om creatief te zijn. Nogmaals Noa: ‘Beelden, al dan niet bewegend of getekend, bieden de vertaler een bepaalde mate van houvast en duidelijkheid, maar daarnaast staan ze ook het doelpubliek bij tijdens de consumptie van de linguïstische elementen. Van zowel strips als ondertitelde media kan worden gesteld dat in sommige gevallen de non-linguïstische elementen als belangrijker worden beschouwd. Dit hangt samen met het gegeven dat het oog van de lezer of kijker in de eerste plaats naar het al dan niet bewegende beeld wordt getrokken, waarna tekst gelezen wordt. Hieruit kan geconcludeerd worden dat het beeld als eerste geïnterpreteerd wordt.’ Tekst wordt dus gerelativeerd en in het geval dat vertaling nodig is, wordt ook de vertaling gerelativeerd. In dit Filter-nummer gaat een aantal auteurs na in welke mate dit gebeurt en wat de spannende wederzijdse flirt van woord en beeld precies oplevert.
Noot
1 Meta, vol. 333 (1988) no. 3, p. 356–367.