Nog niet eens zo heel lang geleden spaarde ik tijdens het vertalen van een boek al mijn vragen op in een apart bestand en toog ik eens in de zoveel tijd naar de bibliotheek om daar encyclopedieën en andere naslagwerken te raadplegen. Dat was behoorlijk tijdrovend en bovendien kwam ik er niet altijd aan toe alle vragen tot op de bodem uit te zoeken. Voor zeven cent per woord (een gangbaar tarief voor non-fictie) kun je het je tenslotte niet veroorloven om aan elke vraag uren onderzoek te besteden.

Met de komst van betaalbare naslagwerken op cd-rom hebben vertalers het een stuk gemakkelijker gekregen. De eerste elektronische encyclopedieën waren nog behoorlijk prijzig, maar al snel zagen de uitgevers in dat met lagere prijzen een groter publiek bereikt kon worden en dus ook hogere marges te behalen waren. Toen vervolgens ook Microsoft zich ermee ging bemoeien, was het hek van de dam. Voor prijzen van rond de honderdvijftig gulden mocht je je de eigenaar noemen van een complete encyclopedie. Dat het informatiegehalte van die encyclopedieën toch beduidend lager was dan dat van bijvoorbeeld de gedrukte versie van de Winkler Prins en de Encyclopaedia Britannica was een domper, maar ja, voor zo’n prijs mocht je niet te veel verwachten. Of wel soms?

Het aanbod
Sinds de eerste encyclopedie op cd werd gezet is het aanbod aanmerkelijk gegroeid. In het Nederlands zijn er de Encarta 98, de Spectrum Encyclopedie 1998, De Grote Encyclopedie 98 en de Philips Media Interactieve Encyclopedie. In het Engels zijn er onder meer de Encarta 98, de Encyclopaedia Britannica, Compton’s Interactive Encyclopaedia, de Grolier Multimedia Encyclopaedia en de Hutchinson Multimedia Encyclopaedia (Brits).

Encarta 98 Winkler Prins editie
Encarta is vanaf de eerste versie al een kaskraker. Hoewel je nu niet direct zou verwachten dat veel Nederlanders geld zouden willen uitgeven aan een Engelstalige encyclopedie was Encarta steevast in de software-toptien te vinden. Het lag dan ook voor de hand dat een Nederlandstalige versie nog beter zou verkopen. Omdat de inhoud van Encarta nogal Amerikaans is, heeft Microsoft ervoor gekozen die niet integraal te vertalen maar samen te werken met een lokale uitgever. Voor het Nederlandse publiek is het fijn dat dit Elsevier is geworden, want de Winkler Prins is veruit de beste Nederlandstalige encyclopedie. In Automatisering Gids van maart 1995 stelde de redactie van Winkler Prins zich ten opzichte van een elektronisch avontuur nog zeer aarzelend op, maar het aanbod van Microsoft ‒ en waarschijnlijk de aanzienlijke marges die van een Nederlandstalige Encarta werden verwacht ‒ heeft de uitgeverij toch over de streep getrokken.

Het resultaat mag er zijn. De interface van Encarta is erg mooi en op de functionaliteit valt weinig aan te merken. Het programma start snel: in ongeveer 10 seconden op een Pentium 166 en in 15 seconden op een Pentium 100 (beide met 32 MB intern geheugen). En de snelheid waarmee complexe zoekacties worden uitgevoerd is eveneens indrukwekkend. De zoekmogelijkheden zijn prima: de gehele inhoud kan worden doorzocht, waarbij gebruik kan worden gemaakt van de Wizard Zoeken en de Booleaanse operatoren ‘en,’ ‘of,’ ‘niet’ en ‘nabij’. Erg prettig is dat ook op strings kan worden gezocht, op zoektermen die langer zijn dan één woord. De inhoud is grotendeels overgenomen uit de Winkler Prins maar helaas wel ingekort, zodat Encarta een veel kleiner gebied bestrijkt. Dat betekent dat je vaak toch nog de gedrukte versie zult moeten raadplegen. Een groot deel van de ruimte die voor tekst gebruikt had kunnen worden is waarschijnlijk opgegaan aan multimedia. Wat mij betreft had dat wel wat minder gemogen, hoewel je als vertaler ook aan beeldmateriaal iets kunt hebben. Zo moest ik drie jaar geleden tijdens het vertalen van een boek over stads- en regiomarketing weten wat er precies met de Waterfront in Baltimore werd bedoeld. Het was toen heel prettig dat er in Encarta 94 een foto van diezelfde Waterfront stond. Met een prijs van rond de ƒ 150 is dit product zijn geld dubbel en dwars waard en daarvoor krijg je er ook nog het Nederlandse woordenboek van Kramers bij, dat rechtstreeks vanuit de encyclopedie te raadplegen is.

Overige Nederlandstalige encyclopedieën
Spectrum is de eerste Nederlandse uitgever die een Nederlandstalige encyclopedie op cd heeft uitgebracht: de Spectrum Encyclopedie 1998. Geen enkele andere encyclopedie telt zoveel trefwoorden: 350.000. Helaas zijn de artikelen over het algemeen uiterst kort, vaak niet meer dan een paar regels, en laat ook de kwaliteit van de geboden informatie nogal wat te wensen over. De interface is een lesje van hoe het niet moet: zo traag als dikke stroop en bepaald geen schoonheidswonder. Ikzelf ken alleen de vorige versie maar ook deze versie, de derde editie, komt er in de diverse recensies niet goed af. De prijs is ƒ 98.

De Grote Encyclopedie 98 heb ik niet zelf kunnen bekijken en ik kan er dan ook weinig over zeggen. Vooral het onderdeel multimedia schijnt goed verzorgd te zijn, zij het dat daarvoor steeds een tweede cd in de cd-speler gestoken moet worden. De zoekmogelijkheden zijn naar verluidt goed en de hoeveelheid informatie adequaat. De prijs is laag genoeg om een gokje te wagen: ƒ 79.

De Philips Media Interactieve Encyclopedie is eigenlijk een cd-i, een product dat gemaakt is om op een televisietoestel te bekijken. Het resultaat is een fraai ogende interface, zeer beknopte artikelen (want niet gebaseerd op een bestaande encyclopedie maar op het Groot Geïllustreerd Woordenboek van Verschueren) en even beperkte zoekmogelijkheden als in een gedrukt naslagwerk. Met een prijs van rond de ƒ 200 is dit dan ook bepaald geen aanrader. Behalve een gewone encyclopedie heeft Philips ook een medische encyclopedie op de markt gebracht. Deze cd-rom is eveneens oorspronkelijk als cd-i ontwikkeld en heeft dezelfde bezwaren als de algemene versie. Het starten duurt ondraaglijk lang en je wordt verplicht de ‘credits’ helemaal te bekijken, alsof je elke keer eerst de copyright-pagina van een boek zou lezen voordat je er iets in opzoekt. Als Philips ook hier ‘things better’ wil maken, hebben ze nog heel wat werk voor de boeg.

Encyclopaedia Britannica
De eerste elektronische versie van de Encyclopaedia Britannica bevatte de gehele tekst van de gedrukte versie. Voor plaatjes en andere multimedia was geen ruimte maar daar zit je als serieuze gebruiker toch niet echt om verlegen. De prijs was niet mis: tweeduizend gulden. Voor een heleboel mensen was dat even slikken en er werden maar weinig exemplaren verkocht. De uitgever ging er bijna aan failliet en koos ten slotte eieren voor zijn geld. De prijs zakte drastisch; de laatste versie is nu te koop voor ƒ 425. Deze versie staat op twee cd’s; op de ene zijn de volledige tekst en alle multimediale toeters en bellen opgenomen en de andere bevat een volledige index, een uitgebreide zoekfaciliteit en eveneens de volledige tekst. Heb je minder behoefte aan multimedia, dan kun je ook de vorige versie aanschaffen. Die staat op één cd en kost nog minder. Op dit moment loopt er een aanbieding voor ƒ 295, niet slecht voor een product dat in 1995 nog voor tweeduizend gulden over de toonbank ging (of beter gezegd, op de schappen bleef liggen). Voor zover ik heb begrepen wijken de beide versies qua inhoud niet van elkaar af, maar ik ben zelf alleen in het bezit van versie 98 dus helemaal zeker weet ik dat niet. De inhoud van beide versies staat in html, de taal waarin webpagina’s worden opgemaakt. Versie 98 heeft een eigen interface maar versie 97 schijnt alleen met Netscape te werken, een programma dat overigens wel wordt bijgeleverd. In principe zou je deze versie ook met een andere browser moeten kunnen raadplegen, maar om een of andere reden werkt dat niet en ben je gebonden aan Netscape. Versie 97 werkt ook onder Windows 3.1 en stelt dus weinig eisen aan je systeem. Hopelijk is deze versie ook sneller dan versie 98.

In tegenstelling tot bijvoorbeeld de Encarta/Winkler Prins is in de Britannica de gehele tekst (44 miljoen woorden) van de gedrukte versie opgenomen. Sterker nog, er staat zelfs meer op. Een groot aantal artikelen is in de elektronische versie beduidend langer en er zijn ook nog eens tweeduizend nieuwe artikelen toegevoegd. Er wordt wel beweerd dat de informatie in een elektronisch naslagwerk per artikel niet langer mag zijn dan één scherm, omdat de gebruiker niet bereid is om langere teksten van een beeldscherm te lezen. Ik ben het daar niet mee eens. Als ik op zoek ben naar informatie ben ik allang blij als ik iets vind, en hoe meer informatie hoe beter, zou ik zeggen.

In een wedstrijd om de mooiste interface zou die van de Encyclopaedia Britannica wat mij betreft niet in de prijzen vallen. Qua functionaliteit zijn er enkele vreemde keuzen gemaakt. Als je zoekt op trefwoord verschijnt er een duidelijke alfabetische lijst die ongeveer twee derde van de schermbreedte in beslag neemt. De inhoud van de artikelen wordt rechts daarvan getoond in een veel kleiner venster. Wil je dat venster vergroten, dan klik je op Full Page View. Het zoekvenster en het artikelvenster worden dan omgewisseld (om de een of andere reden verandert de schreefloze letter van de artikeltekst dan in een schreefletter). Het artikel staat nu dus in een mooi groot venster maar het zoekvenster is verdwenen. Daarvoor in de plaats is een venster met ‘Related Articles’ of een ‘Table of Contents’ van het desbetreffende artikel gekomen. Het omwisselen van de vensters duurt even; de meeste handelingen nemen trouwens wel enige tijd in beslag. Veel mensen zullen dat niet erg vinden maar ik vind het ergerlijk. Het kan mij niet snel genoeg zijn, en als ik naar Encarta kijk, weet ik dat een snel werkende interface geen probleem hoeft te zijn.

Dergelijke onvolkomenheden neem je graag voor lief als de zoekmogelijkheden goed zijn. Wat dat betreft valt er weinig te klagen. Met Full Text Search kun je snel de gehele inhoud van de encyclopedie doorzoeken. Daarbij kun je gebruik maken van Booleaanse operatoren (‘and’ en ‘or’), je kunt zoeken naar strings en je kunt vragen stellen zoals je ze aan een mens zou stellen, bijvoorbeeld ‘Why is the sky blue?’ of ‘Who were Shakespeare’s contemporaries?’ Waar de inhoud tekortschiet, zet de Encyclopaedia Britannica je toch nog op het goede spoor door een grote hoeveelheid webverwijzingen. Deze mooie functie (die Encarta ook heeft) kan veel zoekwerk besparen. En Internet is niet het enige venster naar de rest van de wereld waar je door de Encyclopaedia Britannica op wordt gewezen, want veel artikelen gaan vergezeld van een uitstekende bibliografie. Zeker als je je voor een vertaling in een bepaald vakgebied moet inwerken, schiet de informatie in een encyclopedie vaak tekort. Dan is een bibliografie met de standaardwerken over een bepaald onderwerp erg handig. In de gedrukte versie van de Winkler Prins staat ook bibliografische informatie, maar in Encarta is daar helaas veel van verdwenen. Een laatste opmerking over de zoekfunctie. Ik las in een artikel op Internet dat in de Encyclopaedia Britannica twee spellingen door elkaar worden gebruikt. Nadat de encyclopedie in Amerikaanse handen is overgegaan, wordt er namelijk door zowel Amerikanen als Britten in geschreven. Daar moet je bij het zoeken rekening mee houden, want anders vis je achter het net terwijl de informatie wel aanwezig is. Dat dit niet voor alle gevallen opgaat, merkte ik toen ik zocht op ‘division of labor’ dat als’ division of labour’ in de lijst met trefwoorden staat. Ook met de Full Text Search kwam ik echter bij dit artikel uit.

Wat de systeemeisen betreft: een snelle PC is geen overbodige luxe. Ook op een Pentium 166 moet je soms te lang wachten voordat de gewenste informatie op je scherm verschijnt en alleen al het opstarten duurt 50 seconden (de zoekopdrachten worden overigens wel snel uitgevoerd). Verder is voor de software 100 MB aan vrije schijfruimte nodig. Voor versie 98 moet je er rekening mee houden dat het programma alleen draait op een schermresolutie van 600x800. Dat moet je monitor dus wel aankunnen. Voor de Encyclopaedia Britannica moet je iets meer geld neertellen dan voor de andere encyclopedieën, maar je krijgt dan ook heel wat meer. Evenals bij Encarta wordt bij de Encyclopaedia Britannica een woordenboek geleverd (Merriam Webster’s Collegiate Dictionary), en de complete tekst van de Encyclopaedia Britannica vormt een schat aan informatie, waar je als vertaler veel aan kunt hebben.

Conclusie
Wat het nut van een encyclopedie is zal duidelijk zijn. De vraag is wat de meerwaarde voor vertalers is van een encyclopedie op cd-rom. Ten eerste kun je zonder je werkplek te verlaten in korte tijd veel informatie raadplegen. Word je door een artikel op een idee gebracht, dan zoek je heel makkelijk door naar een volgend artikel, en daarna weer naar een volgend artikel. Vaak wordt dit zoeken nog vereenvoudigd door de vele hyperlinks in de tekst die naar verwante onderwerpen verwijzen. Ook is het doorgaans mogelijk de weg die je al zoekende door de encyclopedie hebt afgelegd weer terug te volgen tot het beginpunt. Probeer dat maar eens met een gedrukte versie. Minder voor de hand liggend, maar van groot praktisch nut, is de mogelijkheid van zoeken op elk woord dat in de encyclopedie voorkomt. Zo kun je vrij snel zien hoe gangbaar een bepaald woord is en met welke woorden het doorgaans wordt gecombineerd (handig als je op zoek bent naar een collocatie).

Een behoorlijke misser in zowel Encarta als de Encyclopaedia Britannica is dat je niet binnen artikelen kunt zoeken. Heb je een artikel eenmaal op je scherm staan en zoek je een woord waarvan je denkt dat het in het artikel voorkomt, dan moet je met behulp van de schuifbalk al lezend bladeren totdat je hebt gevonden wat je zocht. Hoe makkelijk zou het niet zijn als er een aparte zoekfunctie bestond die je alleen op het huidige artikel los kon laten, een beetje vergelijkbaar met zoeken in een webpagina. Je kunt deze onvolkomenheid wel ondervangen door in een keer het hele artikel te kopiëren en in je tekstverwerker te plakken. Staat de tekst daar eenmaal in, dan kun je de zoekfunctie van je tekstverwerker gebruiken. Niet de meest elegante oplossing, maar het werkt wel.

Verkrijgbaarheid
Deze naslagwerken zijn in de meeste grote boekwinkels te koop. De Encyclopaedia Britannica wordt verkocht door de grotere boekwinkels maar kan ook worden besteld bij de importeur. Het adres is: Encyclopaedia Britannica, Burgemeester Hazenberglaan 40, 3078 HG Rotterdam, 010-4832955. Op Internet is informatie over de Encyclopaedia Britannica te vinden op: http://www.eb.com. Informatie over Encarta is te vinden op de website van Microsoft: http://www.microsoft.com/benelux/encarta/nld/default.htm