De grote vertaalwoordenboeken van Van Dale op cd-rom    2-7

Theo van der Ster

Een paar maanden geleden, het elektronische vertaalwoordenboek Engels van Van Dale op cd-rom was toen net uit, werd mij gevraagd wat je daar nou eigenlijk aan had, zo’n woordenboek op cd-rom. Wat mij betreft ligt het antwoord nogal voor de hand. Ik smachtte in 1987 al naar elektronische versies van woordenboeken en ik ben blij dat er nu eindelijk een aantal voor redelijke prijzen in de winkel liggen. Toch vond ik het bij nader inzien zo’n vreemde vraag nog niet. Voor een student bijvoorbeeld is de aanschaf van een paar woordenboeken in drukvorm al een hele uitgave, en ƒ 530 voor een elektronische versie die precies dezelfde inhoud bevat... waarom zou je?

Inderdaad, waarom zou je? Wat voegt een elektronische versie toe als de inhoud hetzelfde is? Ten eerste de zoeksnelheid. Je typt een woord in het daarvoor bestemde tekstvak en voordat je klaar bent met typen heeft het programma het al opgezocht. Als je vaak iets opzoekt, scheelt dat een heleboel tijd. Bovendien hoef je niet langer je toetsenbord en een paar andere woordenboeken opzij te schuiven of naar je boekenkast te lopen; je drukt gewoon op Alt+Tab totdat het gewenste programma op je scherm staat ‒ een seconde werk. Stel, je hebt alleen de gedrukte versie tot je beschikking en je komt in instalments tegen in een tekst die je aan het vertalen bent. Onder instalment vind je wel (afbetalings)termijn en aflevering als vertaling maar in instalments staat er niet in. Zuchtend kijk je dan maar onder in.Anderhalve kolom tekst in een priegelig 6-punts lettertje. Zoiets duurt lang en leuk is anders. Hoe doe je dat in de elektronische versie? Moet je dan ook een heel lemma doorploegen als je iets zoekt? Gelukkig niet. Er zijn een paar mogelijkheden: je kunt zoeken op in en vervolgens de opdracht Zoeken kiezen in het menu Bewerken om alleen het lemma in te doorzoeken. Dezelfde opdracht kun je overigens sneller kiezen met behulp van de toetscombinatie Ctrl+F. In het dialoogvenster Zoeken in huidig artikel geef je in het vak Zoek een of meer woorden op, in dit geval in instalments, en het lemma op je scherm wordt doorzocht. Als je van tevoren niet precies weet in welk lemma een woord of uitdrukking zou kunnen staan of als je vermoedt dat het gezochte wel eens in meerdere lemma’s zou kunnen voorkomen, dan kun je met de functie Zoeken binnen artikelen ook in één keer de tekst van alle lemma’s doorzoeken. Omdat de inhoud van het woordenboek goed is geïndexeerd, kunnen alle lemma’s binnen zeer korte tijd worden geraadpleegd ‒ binnen twee seconden staat het gezochte op je scherm.

Voor iemand die fulltime vertaalt is zo’n hulpmiddel een godsgeschenk; voor mij in elk geval wel. De meeste vertalers hebben een grote passieve woordenkennis maar tijdens het vertalen merk je dat je voor heel gewone woorden toch nog naar het woordenboek grijpt. Waarom? Omdat je het Nederlandse equivalent even vergeten bent, omdat het Nederlandse woord dat je als vertaling te binnen schiet niet past binnen de context van je brontekst of omdat je je door het woordenboek op een idee wilt laten brengen. Werk je dan met een elektronische versie, dan is een woord snel even opgezocht en kun je zonder veel tijdverlies weer verder met je vertaling. Werk je daarentegen met een gedrukte versie, dan laat je het zoeken vaak maar achterwege omdat je het ongeveer wel weet en de bezigheid eigenlijk te veel tijd kost. Je hebt tenslotte nog meer te doen.

Gaat het dan alleen maar om tijdwinst? Niet helemaal. Als je minder opzoekt en meer zelf verzint, komt dat de kwaliteit van je werk vaak niet ten goede. In die zin lever je met de hulp van elektronische naslagwerken beter werk af. Gebruik je gedrukte versies, dan loop je bovendien het gevaar het overzicht over je tekst te verliezen als je steeds in woordenboeken zit te bladeren, en ook dat is niet bevorderlijk voor de kwaliteit van je werk. Maar behalve kwaliteit is ook tijd een belangrijke factor in het leven van een fulltime vertaler. Wie minder tijd kwijt is met zoeken, kan meer werk aannemen en meer verdienen. Dan zijn die ƒ 530 (waarvoor je zowel het woordenboek Engels-Nederlands als Nederlands-Engels krijgt en waarvan je als zelfstandig ondernemer bovendien de BTW en de bedrijfskosten kunt terugvragen) een investering die dubbel en dwars wordt terugverdiend.

Zoekmogelijkheden
De interface van in Nederland ontwikkelde software voor de consumentenmarkt wil nog wel eens tegenvallen, maar die van de elektronische woordenboeken van Van Dale is lang niet slecht. Als uitgevers zich op het elektronische pad begeven, vergeten ze vaak dat een ander medium andere eisen stelt en vooral andere mogelijkheden biedt. De interface voor Van Dale is ontwikkeld door Novell, een softwaregigant die voornamelijk besturingssystemen voor netwerken maakt. Het resultaat is een programma dat weinig ruimte op de harde schijf inneemt (30 MB), een overzichtelijke schermindeling heeft (die je bovendien enigszins kunt aanpassen) en dat aan zoekmogelijkheden weinig te wensen overlaat.

Aan de rechterkant zie je een woordenlijst; aan de linkerkant het huidige lemma. De ruimte van deze twee vensters kun je zelf aanpassen, en als je alleen het lemma wilt zien, kun je dat venster zo ver vergroten dat van het andere venster slechts twee millimeter overblijft. Zoeken kan op de volgende manieren:

1. Alfabetisch zoeken ‒ je typt een woord in het daarvoor bestemde vak. Tijdens het typen probeert het programma te raden welk woord je wilt zoeken. Typ je gre,dan wordt dat afgemaakt als grease, waarbij ase grijs wordt weergegeven. Typ je er nog een g achter, dan snapt het programma dat je iets anders zoekt en voegt het arious toe. Je hoeft niet op Enter te drukken; het getypte wordt direct opgezocht.
   
   
2. Zoeken op woord – je gaat op dezelfde manier te werk en typt bijvoorbeeld greg. Ook nu wordt de zoekterm door het programma aangevuld tot gregarious. Omdat je hier op een iets andere manier zoekt, moet je je keuze bevestigen. Druk je op Enter, dan bevestig je wat je hebt getypt (in dit geval greg). Wil je de suggestie van het programma overnemen en op gregarious zoeken, dan druk je op Ctrl+Enter. Omdat je bij deze manier van zoeken operators en jokers kunt gebruiken, kun je na greg ook een * typen. Nadat je op Enter hebt gedrukt, verschijnt er in het linkervenster een lijst met treffers die aan je zoekopdracht beantwoorden. In dit geval bevat de lijst gregarious, gregariously en gregariousness. Behalve de ” (symbool voor een onbepaald aantal willekeurige tekens) kun je ook een vraagteken gebruiken (symbool voor één willekeurig teken). Zoek je dus op mi?k, dan vind je mick, milk en mink. Daarnaast kun je zoekopdrachten verfijnen met behulp van bepaalde operators, waardoor je ook op combinaties van woorden kunt zoeken.
   
   
3. Zoeken binnen artikelen ‒ je kunt een of meerdere woorden opgeven. De tekst van het gehele woordenboek wordt doorzocht. Links op het scherm verschijnt een lijst met trefwoorden van de lemma’s die het gezochte bevatten. In het lemma zelf wordt het gezochte aangegeven door een pictogram van een handje met uitgestoken wijsvinger.

Verder kun je ook anagrammen van woorden zoeken en een lijst opvragen met eerder opgezochte woorden, maar dat geldt niet voor de woorden die je via de alfabetische zoekfunctie hebt gezocht, dus je hebt er eigenlijk weinig aan. De grootte van het lettertype is naar eigen wens in te stellen, iets dat heel prettig is als je met een afwijkend formaat monitor werkt of gewoon een andere voorkeur hebt.

Werking
Voor woordenboekprogramma’s schijnt het heel belangrijk te zijn dat je ze vanuit je tekstverwerker kunt raadplegen. Ik denk dat dit nog uit het Dos-tijdperk stamt, toen je slechts één programma tegelijk kon draaien. Sinds de komst van Windows, kun je echter meerdere programma’s tegelijk draaien en gebruiken. Om naar een ander programma te gaan klik je op de bijbehorende knop op de taakbalk of je drukt op Alt+Tab. Je zoekt op wat je nodig hebt, je kopieert eventueel wat je hebt gevonden en je keert weer snel terug naar je tekst, waar je het gekopieerde via het Klembord van Windows kunt invoegen. Van Dale heeft het echter toch nodig gevonden om een directe verbinding met de tekstverwerker tot stand te brengen met behulp van een macro, maar die werkt niet onder alle versies van Windows.

Wat ik niet handig vind, is dat je erg veel handelingen alleen met de muis kunt verrichten. Als je aan het vertalen bent, gebruik je de muis eigenlijk nauwelijks. Het is dan lastig en bewerkelijk om steeds te moeten wisselen tussen muis en toetsenbord. Het zou veel handiger zijn geweest als er voor de meest gebruikte functies ook toetscombinaties waren gemaakt. Zo is het bijvoorbeeld zonder muis erg lastig om van het zoekvenster naar het lemma te gaan. Ook als je terug wilt naar het zoekvenster ben je op de muis aangewezen. Dat maakt snel even door het lemma bladeren, dan naar de lijst met trefwoorden om een volgend trefwoord te kiezen of even terug naar het zoekvenster om een nieuwe zoekterm op te geven veel tijdrovender.

Enkele andere punten van kritiek zijn: het muiswiel wordt niet ondersteund, terwijl de muis met het wieltje toch alweer bijna een jaar gemeengoed is. Vooral voor het scrollen door een lemma zou dit een handige functie zijn. Als je met de muis aan de schuifknop trekt, scrollt de tekst niet mee. De schuifknop zelf zou wel wat langer mogen zijn. In het zoekvenster kun je de invoegpositie niet goed zien. Dat maakt het moeilijk om midden in een woord een paar letters door andere te vervangen. Het is heel goed dat je in afzonderlijke lemma’s kunt zoeken, maar het dialoogvenster wordt vaak voor het gezochte geplaatst. Het zou bovendien handig zijn als je verder kon zoeken met behulp van een functietoets, zoals dat in Word en vele andere programma’s mogelijk is.

Zelf woorden toevoegen
Woorden toevoegen zou in elk elektronisch woordenboek moeten kunnen, maar helaas is dat zelden het geval. In Van Dale kun je een zogenaamde privélijst (volgens het Groene boekje zou dat privélijst moeten zijn, maar ja) maken en bijhouden. Daarin zet je termen die in het woordenboek niet voorkomen of onvolledig worden behandeld. Erg handig werkt het allemaal niet en ook is het niet mogelijk om reeds bestaande woordenlijsten in te voeren. Wil je je moeizaam vergaarde privélijst in een ander programma zetten, dan is exporteren ook niet mogelijk. Bovendien is het nog maar afwachten of je in een toekomstige versie van hetzelfde woordenboek je oude privélijst kunt blijven gebruiken.

Als je een bestaand lemma wilt uitbreiden, moet je een nieuw lemma maken in de privélijst en zit je dus met twee ingangen voor dezelfde term. Zoals gezegd is dit verre van handig, al zullen sommige mensen het beter vinden dan niets.

Inhoud
Hoe verhouden de elektronische woordenboeken van Van Dale zich tot vergelijkbare producten? Wat de Engelse markt betreft zijn de bekendere woordenboeken allemaal op cd-rom verkrijgbaar. De prijs ligt doorgaans onder de honderd gulden (heel wat goedkoper dan Van Dale dus) en de omvang is in de meeste gevallen veel groter. Random House Unabridged heeft bijvoorbeeld 235.000 lemma’s, tegen 97.134 in Van Dale. Collins Cobuild biedt duidelijke omschrijvingen en bovendien een corpus van 5 miljoen woorden, wat mij betreft een must voor elk elektronisch woordenboek.

Op de Nederlandse markt is er eigenlijk nauwelijks sprake van concurrentie. De meeste vergelijkbare producten zijn voor professionele vertalers de moeite van het bekijken niet waard. De zoekmogelijkheden zijn beperkt, de interface is onhandig en de inhoud laat zeer te wensen over. Heeft Van Dale het dan zo goed voor elkaar? Nou, nee, niet helemaal. Er valt op de producten van Van Dale best wat af te dingen, maar dat Van Dale met kop en schouders boven zijn Nederlandse concurrenten uitsteekt staat als een paal boven water. Eigenlijk is dat jammer, want een of twee geduchte concurrenten zouden Van Dale dwingen om de inhoud en werking te verbeteren en regelmatig met een nieuwe versie op de markt te komen.

Als je iets over een elektronisch woordenboek moet zeggen of schrijven ben je geneigd vooral naar het verschil met de gedrukte versie te kijken. Dan valt op dat je qua zoekmogelijkheden en gebruiksgemak met een elektronische versie heel wat beter af bent. Maar de kwaliteit van een woordenboek staat of valt uiteindelijk met de inhoud.

Aan de inhoud van Van Dale zou een heel artikel te wijden zijn. Vaststaat dat de inhoud van Van Dale voor vertalers nog heel wat te wensen overlaat. Er ontbreken zeer veel termen en wat er wel in staat klopt vaak niet. Omschrijvingen worden slechts zeer sporadisch gegeven. Wil je bijvoorbeeld weten wat pro-active betekent, dan vang je bot. Als vertaling wordt proactief gegeven; een uitleg ontbreekt. Maar pro-actiefwordt in het Nederlands doorgaans met een koppelteken gespeld en heeft bovendien een veel lagere frequentie, zodat je meestal beter voor een andere vertaaloplossing kunt kiezen. Inner city wordt door Van Dale gespeld als inner-city. Dat kan alleen als het bijvoeglijk wordt gebruikt. Maar de vertaling luidt binnenstad. Daar klopt helaas niet veel van. De inner city is het arme deel van de stad. Random House zegt er het volgende over: an older part of a city, densely populated and usually deteriorating, inhabited mainly by paar, aften minority, groups. In Collins Cobuild staat: An inner city consists of the parts in the centre of a large city where people live and tohere there are aften social and economie problems. Volgens Van Dale vertaal je doelgroep met target group. Dat is leuk gevonden en correct Engels maar absoluut niet gangbaar. In verschillende corpora met een totaal van twintig miljoen woorden kom ik het niet tegen. Wat je in die context wel vindt is: audience; readership; target audience; target population; target market en werkwoordconstructies zoals target the largest possible market.

Zo kan ik nog wel even doorgaan. Nu is afgeven op de inhoud van een woordenboek altijd erg makkelijk. Het feit blijft echter dat ik in omvangrijke woordenboeken als Random House en Collins Cobuild slechts zeer sporadisch een foutje vind. Maar ja, de concurrentie voor Engelstalige woordenboeken is moordend en er is in die markt erg veel geld te verdienen. Voor een woordenboek Engels-Nederlands/Nederlands-Engels ligt dat heel anders. De markt is klein en er zijn weinig tot geen serieuze concurrenten. Bovendien zijn woordenboeken niet precies toegesneden op de behoeften van de vertaler, want ze zijn gemaakt voor een zo breed mogelijke doelgroep. Dat wil echter niet zeggen dat je er als vertaler weinig aan hebt. Als je de beperkingen van Van Dale niet uit het oog verliest en alles wat je erin vindt controleert, hetzij in een eentalig woordenboek, hetzij in een Engels of Nederlands tekstcorpus, heb je er een heel behoorlijk hulpmiddel aan.