Tot nu toe is er geen vertaling in het Portugees van De helaasheid der dingen van Dimitri Verhulst. Wel heeft een aantal mogelijke vertalingen van de titel de media bereikt dankzij de gelijknamige film geregisseerd door Felix van Groeningen: Os Desafortunados (gebaseerd op de Engelse vertaling, The Misfortunates), Os Infelizes (in Brazilië), A Infelicidade das Coisas. Wie weet welke titel gekozen zal worden? Misschien wel A Merdice das Coisas, naar analogie van de Franse en Spaanse vertalingen. Deze bijdrage is gericht op de moeilijkheden en eigenaardigheden die een vertaling van De helaasheid der dingen met zich mee zou brengen op het gebied van jargon, scheldtaal en suggestieve taal. Meer bepaald wordt ‘Het Pruimenlied’ onder de loep genomen.
De titel van dit stuk licht al een tipje van de sluier op: zou er gekozen worden voor een quasi-letterlijke vertaling of zou men een meer cultureel bemiddelde vertaling proberen te vinden? Omdat Portugees bij uitstek de taal is van dubbelzinnige betekenissen, zou een letterlijke vertaling te begrijpen zijn voor de algemene lezer, die geneigd zal zijn te geloven dat het om een liedje uit een Portugese streek gaat.
Anderzijds zou de boodschap ook duidelijk overkomen wanneer niet een letterlijke vertaling maar een al bestaand lied gekozen wordt. Vooral als ‘kweeperen’ (‘marmelos’) wordt gebruikt, want dat is de ‘kers’1 van de seksueel suggestieve taal voor ‘borst’ in het Portugees. Het woord kan niet in een gewone fruit-context worden gebruikt zonder dat je erom moet lachen. En fazer marmelada betekent nooit gewoon ‘kweeperenjam maken’... Maar Portugezen zijn ook dol op groenten, dus onthoud goed het woord grelos (uitspruitsels).
Naast dit suggestieve ‘Pruimenlied’ moeten bepaalde grove taaluitingen van het boek misschien vertaald worden met lichtere woorden, die gebruikelijker zijn voor de omgang. Het is de vraag of een meer hardcore taal geaccepteerd zou worden door de Portugese lezer. Overigens zouden wat dit aangaat de verschillen tussen regio’s in acht genomen kunnen worden: meer ‘vloekend’ voor het noorden en ‘suggestiever’ voor het zuiden. Dat zou zeker van invloed kunnen zijn op de ontvangst van de vertaling van het boek.
‘Het Pruimenlied’
Het ‘Pruimendlied’ is de ex libris van het boek die door Verhulst weer bekend en actueel is gemaakt. De twee kunnen niet langer los van elkaar gezien worden. Als je ‘Pruimenlied’ googlet, kom je uit bij De helaasheid der dingen. Laten we de kern van de suggestieve taal eens analyseren. We leren het eerste vers tegelijk kennen met de jonge, rijke nicht Sylvie, wanneer ze voor het eerst naar het café gaat met de kleine Dimitri en haar altijd dronken ooms:
Het wonder is geschied, mijn pruim is nat en ’t regent niet. (Verhulst 2006: 28)
Het tweede vers (en er lijken er twaalf te zijn) komt pas aan het eind van het boek ter sprake, wanneer Dimitri zijn door afasie getroffen grootmoeder bezoekt in het verzorgingstehuis. Zij was de enige die het lied nog kende en dus zegt zij:
Het begon toen ik uw fluit in mijn orkestbak liet. (Verhulst 2006: 193)
Voordat ik een mogelijke Portugese vertaling geef van het lied, vergelijk ik de brontekst met de Engelse versie van David Colmer in de boekuitgave en met de versie van Christine Le Piez bij de Engelse ondertiteling2 van de film van Felix van Groeningen (voor de Portugese kijker de enig beschikbare).
David Colmer koos voor een bijna letterlijke vertaling van het eerste vers:
The age of wonders lives on yet, the weather’s dry and my cherry’s wet. (Verhulst 2012: 20)
Maar die strategie is niet gehandhaafd bij het tweede vers:
The cock crowed once, the cock crowed twice. I started feeling very nice. (Verhulst 2012: 185)
Ik weet niet of de haan een of twee keer kraaide nadat Petrus Christus verloochende, maar hier staat de zin voor ‘uw fluit in mijn orkestbak’. In elk geval is het geen letterlijke vertaling. De suggestieve betekenis wordt overgebracht (‘cock’ is sowieso suggestief in het Engels), net als met “my cherry’s wet”, waarbij ‘cherry’ in Engels net zo suggestief is als ‘pruim’ in het Nederlands.
De taal die Christine Le Piez in de Engelse ondertitels van de film bezigt is veel grover:
The miracle has taken place, my pussy is wet and of rain there is no trace.
It started when I’ve let your dick use my pussy as a parking space.
De tekst is direct, niet suggestief zoals het Nederlands. Anderzijds is haar vertaling getrouwer aan de formele structuur en de beeldspraak van de Nederlandse verzen. Wellicht is het een onbestaand lied, maar het werkt wel.
Zouden in het Portugees ook twee effectieve, rijmende verzen te verzinnen zijn? En zouden Portugese vertalers ‘Het Pruimenlied’ in het boek en in de ondertitels van de film eveneens verschillend behandelen? Onder normale omstandigheden, als er een vertaling van het boek voorhanden is, bestaat de tendens om de vertaalkeuzes van de boekvertaler deels te volgen, maar dat is hier niet aan de orde. Bovendien moet niet vergeten worden dat een film altijd een interpretatie is van de regisseur. Dat wordt goed geïllustreerd door het ‘Chanson van de Stadsparkkakker’ (Verhulst 2006: 174). Dat lied wordt in de film heel beeldend weergegeven, met een acht verzen durende polonaise door de bar met de tweeling conas anãs (‘dwergenkutten’ – Verhulst 2006: 20), terwijl in het boek alleen de titel wordt genoemd. Maar laten we ons concentreren op de Portugese vertaling van ‘Het Pruimenlied’.
‘Het Kweeperenlied’ of ‘De garage van de buurvrouw’?
De eerste optie voor een vertaling van ‘Het Pruimenlied’ zou zijn om een bestaand lied te kiezen, een traditioneel en suggestief lied. Zoals de liederen die gewoonlijk gezongen worden door oude mannen in tabernas in kleine dorpen, nadat ze een paar flessen wijn (of bier) hebben gedronken. Bijvoorbeeld het lied Os Marmelos da Helena:
Os marmelos da Helena
(De kweeperen van Helena)
esses até metem pena
(Ze zijn zielig)
estão quase todos caídos.
(Ze hangen helemaal.)
Há quem diga que é do vento
(Sommigen zeggen dat het door de wind komt)
eu tenho o pressentimento
(Maar ik krijg het gevoel)
que é de serem mexidos.
(Dat het komt doordat ze aangeraakt worden.)
Tegen deze keuze zijn enkele bezwaren in te brengen. Ten eerste is het lied een stuk milder. Het refereert alleen aan kweeperen als metafoor voor borsten (de Portugese ster als het om seksuele woordspeling gaat). Ten tweede zijn de verzen veel meer discursief. Ze vertellen een verhaal, waardoor de kracht van de originele verzen teniet gedaan wordt, en dat is de boodschap overbrengen in slechts een paar woorden of verzen.
De Portugese cultuur beschikt ook over dergelijke, krachtige verzen: sinds de jaren tachtig bestaan de ‘Pimba’-liederen, een soort ‘Schlagermuziek’. Het lied ‘Pimba Pimba’ van Emanuel (waaraan dit type muziek zijn titel ontleent) is een perfecte vertaling voor neukieneukie doen (Verhulst 2006: 87): ‘E nós Pimba, e nós pimba!’ Het zijn eenvoudige, pakkende liedjes, met teksten vol seksuele toespelingen. Ze worden geassocieerd met landelijke omgevingen en kleine dorpsfestivals, ze worden gezongen door jong en oud, niet per se in kroegen door dronkenlui (maar net zo goed wel). De woordspelingen en seksuele insinuaties ervan kunnen heel effectief zijn voor ons doel. Denk maar aan een van de beroemdste liedjes, A Garagem da Vizinha (De garage van de buurvrouw) van Quim Barreiros:
Ponho o carro, tiro o carro, à hora que eu quiser
(De auto erin- en eruitrijden zolang ik het wil)
Que garagem apertadinha, que doçura de mulher
(Wat een strakke, kleine garage, wat een vrouwelijke heerlijkheid)
Tiro cedo e ponho à noite, e às vezes à tardinha
(Ik haal hem vroeg eruit en erin ’s avonds, en soms ’s namiddags)
Estou até mudando o óleo na garagem da vizinha!
(Ik ben zelfs de olie aan het verwisselen in mijn buurvrouws garage!)
Deze vier verzen zijn prima geschikt voor de vertaling van de verzen van ‘Het Pruimenlied’, gezien de metafoor voor de vrouwelijke en mannelijke geslachtsdelen (die de Belgen zo graag lijken te gebruiken in hun scheldtaal3), die semantisch overeenkomt met de vertaalkeuzes van de Engelse ondertitelaar.
Het is zeker geen fado (maar dat was ook niet wat Dimitri Verhulst in het boek hoorde4), maar een lagere klasse vermaak. Overigens zou gebruik van dit lied wel problemen kunnen opleveren inzake auteursrecht. Laten we dus verder zoeken naar een geschikte vertaling.
In het traditionele romancero of volksliedjesboek is er keuze in overvloed. Maar natuurlijk kun je je afvragen of deze liedjes wel bekend genoeg zijn, afhankelijk van de regio of leeftijdsgroep: worden ze meegezongen of herkend door alle bierdrinkers in kroegen? Overigens wordt in Portugal traditioneel meer wijn gedronken dan bier (zou dat de verschillende volkstradities verklaren?) – althans door ouderen in de tijd dat deze liederen actueel waren – ik zeg dit uiteraard zonder disrespect voor de gekozen drank van de Belgen.5 Het volksliedjesboek bevat liederen zoals het volgende:
Tenho um canário numa gaiola;
(Ik heb een kanarie in een kooi;)
canta tão bem qu’até consola.
(Hij zingt zo goed dat hij troost geeft.)
Minha criada chamada Aurora;
(Mijn meid Aurora;)
Pôs-se a brincar, deixou-me o canário de fora.
(Zij begon te spelen, en liet de kanarie [penis] eruit.)
A patroa arreliada com tão triste brincadeira
(Mijn echtgenote was daar boos om)
Pôs-se a gritar de zangada e despediu a sopeira.
(Zij begon te schreeuwen en heeft de meid ontslagen.)
Omdat de eerste twee verzen geen seksuele toespeling bevatten, zijn er vier verzen nodig om de suggestieve inhoud van het eerste vers van ‘Het Pruimenlied’ weer te geven. Voor het tweede vers uit het boek zullen regels uit een ander lied gevonden moeten worden, want langer is het Portugese liedje niet. Er worden in het boek maar twee verzen geciteerd en voor de vertaling hoeft niet noodzakelijkerwijs uit een en hetzelfde bestaande lied geput te worden. In feite is dat precies wat David Colmer ook heeft gedaan in de Engelse versie). Waar het om gaat, is het effect. Ook dit lied is geschikt:
Todo o pássaro come trigo
(Elke vogel eet tarwe)
Só a coruja bebe azeite.
(Alleen de uil drinkt olijfolie.)
E a rola (passarinho) da menina
(De tortelduif [vagina] van het meisje)
Come carne e bebe leite.
(Zij eet vlees en drinkt melk.)
Ten eerst rijmt het, ten tweede maakt het deel uit van de mondelinge traditie, met als gevolg dat er meerdere versies van bestaan. Afhankelijk van de regio luidt het ‘Todo o pássaro bebe água’ (Elke vogel drinkt water) of ‘Todo o pássaro come trigo’. Soms wordt ‘tortelduif’, soms ‘vogeltje’ gezongen om de vagina mee aan te duiden. En ‘menina’ (meisje) is in dit soort liedjes nooit een meisje, maar wel een brutale vrouw.
Toch vind ik deze twee liedjes te mild en oud voor Verhulsts boek. Zelf zou ik voorstellen om voor de vertaling van de twee verzen van ‘Het Pruimenlied’ de mondelinge traditie te benutten (rijk zijn de teksten van de Gaiteiros, bekende volksmuzikanten met doedelzakken), die vol seksuele toespelingen zit (zie de teksten van de Tunas, de universitaire muzikanten), en verder kreten uit Portugese suggestieve taal zoals grelos (uitspruitsels, hieronder ‘vagina’), of gaita (of gaita de foles) (doedelzak, hieronder ‘penis’). Die worden in elke regio herkend en hebben bovendien het voordeel dat ze geen auteursrechtelijke problemen opleveren:
O meu grelo quer alho, que me deu o homem do talho
(Mijn uitspruitsel wil het knoflook dat de slager mij heeft gegeven)
E para lhe agradecer, toquei-lhe a gaita com prazer
(En om hem te bedanken, heb ik zijn doedelzak met plezier gespeeld)
Deze twee verzen rijmen, bevatten de suggestieve woorden grelo and gaita, en bovendien een woordspel: quer alho klinkt snel uitgesproken als caralho (een heel grof woord voor ‘penis’). Dit soort verzen wordt overal in Portugal in kroegen gezongen door bierdrinkers. Een pakkende tekst voor een nieuwe Pimba-muziekhit.
Slotbeschouwing
Het is niet waarschijnlijk dat een Portugese vertaler van ‘Het Pruimenlied’ zou kiezen voor directe, grove taal zoals in de Engelse ondertiteling van Christine Le Piez. Portugezen zijn namelijk dol op woordspelingen en suggestieve taal. Die maken deel uit van de (mondelinge) cultuur en is te vinden in elk traditioneel liederenboek, elk volksverhaal, elke ballade of romancero.
De taal die gebezigd wordt door de familie Verhulst in dagelijkse gesprekken, kan op die regel een uitzondering vormen. Er zijn nieuwe tijden aangebroken, samen met nieuw inzicht in schuttingtaal. De lagere klasse, die weinig geletterd is, maakt gretig gebruik van vulgariteiten. Zij hebben geen deftige, op het Engels gebaseerde ‘Fok joe’ (Verhulst 2006: 40) nodig. Zij zouden zeggen Vai-te foder; zij zouden trots leven in Merdaleija6 of in Cú de Judas7, in een volmaakt klotedorp, waar ze zouden emborcar umas Sagres8 (‘zuipen’ – Verhulst 2006: 151), andar atrás de rabo de saia (‘achter de wijven aan zitten’– Verhulst 2006: 151), elk dag zich ficar bêbados que nem um cacho (‘volledig bekotebikkerd [te] zuipen’ – Verhulst 2006: 173), zij zouden cagar (‘schijten’ – Verhulst 2006: 22) en mijar (‘zeiken’ – Verhulst 2006: 26, 207) op de openluchttoilet van hun eigen keuze.
Noten
1 In de Engelse vertaling van het boek door David Colmer is ‘Het Pruimenlied’ vertaald als ‘Cherry Picker’s Song’ (Verhulst 2012: 20).
2 Film uitgebracht in 2009, gepresenteerd tijdens Festroia, een jaarlijks filmfestival in Troia, Portugal, in mei 2013 onder de titel Os Desafortunados| The Misfortunates. In september 2013 gepresenteerd tijdens het Cinema Bioscoop Festival in Lissabon onder de originele titel. Engelse ondertiteling door The Subtitling Company door Christine Le Piez.
3 Zie nr. 1 in http://www.quest.nl/artikel/10-dingen-die-je-nog-niet-wist-over-vloeken-en-schelden
4 ‘Portugese fado met een stem die werkelijk nergens op leek, en met een verdriet dat overduidelijk was gefaked.’ (Verhulst 2006: 127).
5 Voor meer interessante informatie over de geschiedenis en drank, zie Tom Standage, A History of the World in Six Glasses. New York: Walker & Company, 2005.
6 Verzonnen naam, net zoals Reetveerdegem in het boek, die bekend werd door de Portugese presentator Herman José in zijn programma O Tal Canal in de jaren tachtig. Het was een klotige, landelijke plek, aangeduid met het woord ‘Merda’ (schijt).
7 Dit is een Portugese uitdrukking die letterlijk betekent ‘de kont van Judas’, een plek heel ver weg. Merkwaardig genoeg is het een bestaande plek op de Azoren-archipel, op het eiland S. Miguel. Deze naam zou geschikt zijn als vertaling voor het dorp Reetveerdegem, gezien de analogie met kont (Reetveerdegem). Overigens heeft David Colmer de naam van het dorp in het Engels vertaald als Arsendegem.
8 Sagres is, samen met Super Bock, een van de meeste bekende bieren van Portugal.
Bibliografie
Verhulst, Demitri. 2006. De Helaasheid der dingen. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Contact.
Verhulst, Dimitri. 2012. The Misfortunates. Vertaald door David Colmer. London: Portobello Books.
Sílvia C. Clérigo dos Prazeres is een Portugese redacteur/vertaalster en woont in Leiden. Ze revisieert met name teksten van technische aard voor verschillende bureaus/landen (heeft onder meer gewerkt in de DG Vertaling in Brussel). Bij gelegenheid richt ze zich meer op letterkunde. Zo schreef ze in 2003 een boek met korte verhalen in samenwerking met Urbano Tavares Rodrigues (Treze Contos Obrigados a Mote a Mais Um. Lisboa: Editorial Escritor). Ook vertaalde ze in 2013 het epos ‘Portugal. A Poem. In Two Parts’ in Lord George Nugent Grenville: Baron Nugent of Carlanstown (1789-1850) e Portugal (Lisboa: Fonte da Palavra). Af en toe doceert ze een cursus Portugese taal en cultuur aan de Universiteit van Leiden.