Het zal bij de meeste lezers inmiddels wel bekend zijn dat Vasili Grossmans grote roman Leven en lot, die in de mooie vertaling van Froukje Slofstra ook bij ons veel succes heeft gehad, eigenlijk het tweede deel is van een duologie. Dit tweede deel, dat Grossman voltooide in 1959, kon in die tijd in de Sovjet-Unie niet verschijnen. Het manuscript en alle aantekeningen ervoor werden door de autoriteiten geconfisqueerd, in de hoop de roman definitief uit de Sovjetliteratuur te kunnen houden. Dat is niet gelukt. Een kopie van het manuscript is buiten de handen van de kgb gebleven, later naar het Westen gesmokkeld, daar eerst in 1980 in het Russisch gepubliceerd en vervolgens ook in verschillende talen vertaald. De Nederlandse vertaling verscheen betrekkelijk laat, in 2016.
Het eerste deel van Grossmans roman was onder de titel Za pravoje delo (‘Voor de juiste zaak’) wel officieel in de Sovjet-Unie gepubliceerd, in afleveringen in het literaire tijdschrift Novy mir (‘Nieuwe wereld’, 1952). Te midden van de vele andere romans over de Tweede Wereldoorlog die er in deze jaren verschenen viel Za pravoje delo niet erg op. Dat kwam vooral, zoals later zou blijken, doordat de censuur nogal fors had ingegrepen en veel van de, bij Grossman juist zo sterke, passages over het persoonlijke leven van zijn personages had geschrapt. De Sovjetautoriteiten wensten ‘heroïsche’ romans, zoals die werden geschreven door de partijgetrouwe Konstantin Simonov (1915-1979), waarin de Sovjetsoldaten, in de strijd tegen de fascisten, nauwelijks zwakheden kenden. Simonovs romans, waaronder het uitgebreide De levenden en de doden (1954) behaalden de hoogste literaire prijzen en kregen daardoor ook aandacht in het Westen. Ze zijn in veel talen vertaald, ook in het Nederlands. Over Za pravoje delo was de algemene mening: wel interessant, maar het stijgt niet uit boven het verplichte socialistisch realisme. Voor zover ik weet is er destijds maar één vertaling van verschenen, in het Duits, onder de titel Wende an der Wolga (1958). Grossmans tijd moest nog komen.