Eerst Maia, dan Ally, Star, Cece en Tiggy: één zus per deel, twee zussen te gaan nog op dit moment. Lucinda Riley prees de Nederlandse lezers van haar boeken gelukkig: die konden haar Zeven zussen-reeks zo’n beetje in één ruk lezen. Binge-lezen heet dat ook wel – of gewoon ‘doorlezen’ natuurlijk. Voor de vertalers was het flink doorvertalen: deel 1 kwam hier in 2017 uit (15e druk inmiddels) en in 2018 verschenen meteen de volgende vier delen, telkens zo’n 600 bladzijden. Als vertalers staan te boek Dieuwke van der Veen, Erica Disco en Kees van Weele – weggemoffeld in het colofon, op het titelblad worden ze niet vermeld. Zij zijn actief sinds respectievelijk 2010, 2006 en 1996 (volgens kb.nl), over het algemeen in het lichtere genre, waaronder Harlequinboeken. Uitgeverij Xander loopt goed binnen; verantwoordelijk uitgever Sander Knol staat lachend op de foto’s van het feestje waar de eerste plaats op de top 100-lijst van de bestsellers van 2018 gevierd werd (www.parool.nl/stadsgids/feestje-van-de-dag-de-beste-100-en-turks-fruit~a4621587/). In een van de bijschriften spreekt hij van zijn ‘team’, maar of de vertalers zich daaronder scharen valt niet op de foto’s te zien. Ik hoop in ieder geval dat zij goede contracten hebben afgesloten en net zo binnenlopen als de uitgeverij.1
Afgaand op de populariteit van programma’s als Spoorloos verbaast het niet dat de boeken de winkels uit vliegen – de zeven zussen zijn namelijk geadopteerd en gaan na de dood van hun vader ieder voor zich op zoek naar hun roots, met alle mogelijkheden voor uiteenlopende settings, achtergronden, verwikkelingen, dwarsverbanden en avonturen in diverse landen en culturen van dien. Afwisselende en toch herkenbare leeskost, die op dezelfde nieuwsgierigheid en ontroering mikt als de tv-beelden van adoptiekinderen die hun verloren gewaande ouders in de armen sluiten.
De boeken verkopen blijkbaar geheel los van het feit of ze nu besproken worden of niet, althans besproken in de dagbladpers: ‘Of de boeken ergens gerecenseerd zijn? “Nee, nergens,” zegt Sander Knol, directeur van uitgeverij Xander, terwijl hij in de lach schiet. “En dat geeft ook niets, want dit is een typisch winkelboek.” Dat wil zeggen: het gaat lopen dankzij het advies van een verkoper, door mond-tot-mondreclame, persoonlijk contact, niet door een lovende recensie in een landelijke krant.’2 Een paar jaar geleden zag Knol op een zakentrip in Oslo in een boekhandel enorme stapels van De syv søstre liggen, geschreven door de hem onbekende Lucinda Riley. ‘Ik heb er even in gebladerd, want dit moest natuurlijk wel iets zijn.’ Toch besloot hij er pas iets mee te doen toen hij twee jaar geleden in Milaan grote stapels van Le sette sorelle in de boekwinkels zag liggen. Knol: ‘Toen ben ik wél erachteraan gegaan.’3
De boeken zijn vlot geschreven. Literaire vervlakking? Ewoud Sanders haalde een vertaalde zin uit De zeven zussen aan om na te gaan of het taalgebruik in romans en kranten de afgelopen decennia inderdaad in het eerste geval niet en in het tweede geval wel steeds simpeler is geworden zoals vier Utrechtse wetenschappers onlangs beweerden.4 (Waarbij trouwens bedacht moet worden dat een vertaalde zin wat anders is dan een oorspronkelijke, én dat veel van wat in de krant komt gebaseerd is op vreemdtalig aangeleverde tekst, én dat luchtiger kost wat anders is dan serieuze literatuur.) De gekapittelde zin: ‘Ik hing op en voordat de onweerswolken in mijn hart zich zouden ontladen en me konden overspoelen, ging ik naar boven om mijn reispapieren te pakken en de luchtvaartmaatschappij te bellen’ (deel 1, p. 15). Een kitschige zin zou ik zeggen, maar wat zou het en wie is daar debet aan? De schrijver of de vertalers?
Tijd voor een steekproefje – heel beperkt zeg ik er eerlijkheidshalve bij: ik vergeleek de eerste vijf bladzijden van Maan met het origineel, getiteld The Moon Sister. Het is deel vijf van de reeks, dus de vertalers hebben er intussen – zoals dat heet – heel wat ‘kilometers’ op zitten in Zeven-zussenland. Is dat genoeg om een vertaling te leveren die de toets der kritiek kan doorstaan? Niet echt, naar die eerste vijf bladzijden te oordelen. Al moet gezegd dat het zeker niet makkelijk is om dit Engels te vertalen – net als bij songteksten levert het geheid kitsch op, en waarom zou je het literaire niveau opkrikken? Ik moest bijvoorbeeld even wat bevreemding opzij zetten bij de openingsscène, waarin een arts die een dierenverzorgster-wildbeheerder voor zijn landgoed zoekt en de sollicitante voor die baan elkaar na een enkel ‘miss D'Aplièse’ zo familiair aanspreken. Maar in het origineel blijkt de auteur wat dit betreft ook op twee benen te hinken en het is voor een vertaler nogal een inspanning om dat allemaal ‘kloppend’ te maken.
Wat vooral stoort in de weinig spreektalige dialogen zijn de sterk verminderde tekstcohesie en tal van non sequiturs:
‘Ik zal zolang ik leef precies weten waar ik was en wat ik deed toen ik hoorde dat mijn vader was overleden.’
‘Ik weet ook nog waar ik was toen ík dat bericht kreeg.’ [Het doodsbericht van de eigen vader of van de vader van de gesprekspartner?]5
‘Misschien biedt het wat troost als ik zeg dat dat een volstrekt normale reactie is,’ antwoordde Charlie. ‘Veel familieleden die ik spreek zeggen dat ze hun overleden geliefde nog om zich heen voelen’ [Hoezo spreekt een arts ‘familieleden’? Het gaat om bereaved relatives, dat los je niet op door verderop ‘overleden geliefde’ te gebruiken, wat trouwens geen goede vertaling is van loved ones.]
‘Dat ís ook zo,’ zei ik. [Dus het ís zo dat veel familieleden zeggen dat enzovoort? Nee, ís zo dat zij de doden nog om zich heen voelen.] Ik voelde me enigszins betutteld, maar bedacht dat ik met een arts sprak, iemand die dagelijks werd geconfronteerd met de dood en de treurende geliefden die hij elke dag weer achterliet.’ [Waar is die ‘razendknappe’ arts mee bezig dat hij dagelijks treurende geliefden achterlaat?]6
Soms lijkt het of de vertaling met zo’n vaart gemaakt is dat de vertalers struikelen over hun eigen woorden en in één moeite door over de logica des levens.
Charlie glimlachte. ‘Zo zie je maar weer dat biologische betrekkingen geen allesoverheersende rol spelen bij de band tussen ouders en kinderen. Gewoon een loterij, nietwaar?’ [Waar slaat die loterij hier op?]
‘Dat vind ik niet,’ zei ik [‘vind ik niet’, of ‘denk ik niet’? – toch een verschil], want ook al ging het om een sollicitatiegesprek, ik vond wel dat ik mezelf moest blijven. ‘Ik denk dat we allemaal met een bepaalde reden met elkaar verbonden zijn, of we nu bloedverwanten zijn of niet.’ [‘We allemaal’, letterlijk iedereen? Nee, bedoeld zijn ouders en hun kinderen, biologische of niet; ‘met een bepaalde reden’ of ‘om een bepaalde reden’ – het gaat niet om persoonlijke intentie, maar om een ‘hogere macht’.]7
Of neem deze voorbeelden, net als de andere afkomstig van de eerste bladzijden van Maan:
‘Je bedoelt dat alles voorbestemd is?’ Hij trok een cynische wenkbrauw op. [Die cynische wenkbrauw laat ik even passeren, die staat er in het Engels ook.]
‘Ja, maar de meeste mensen zullen dat niet met me eens zijn.’ [‘Eens zijn’? ‘Daar anders over denken’, zal bedoeld zijn.]8
‘Ik heb ook een grondige wetenschappelijke opleiding genoten, maar er zijn nog zo veel dingen die de wetenschap niet kan verklaren.’
‘Daar heb je gelijk in, maar...’ [Alsof het om een mening gaat, in plaats van om een feit – Engels: You’re right’ > ‘Dat klopt’.]9
Kortom, de tekst rammelt behoorlijk. Best jammer, want de covertalers of een redacteur hadden deze oneffenheden puur door kritisch lezen en dus zonder de brontekst erbij in een handomdraai kunnen verbeteren. In een van de eerste recensies op de website chicklit.nl (14 juli 2018) staat een opmerking over de vertaling: ‘Waar bij het eerste deel de schrijfstijl van Riley soms wat haperig las, valt dat in Schaduw deel al niet meer op. Misschien zit Riley beter in de vertelstijl die ze wil hanteren, misschien is de vertaling beter of misschien neemt het boeiende verhaal steeds meer de overhand. Feit is dat dit derde deel enorm lekker en vlot leest en dat De zeven zussen een serie is die absoluut het lezen waard is.’ De kopers laten hun leesplezier in ieder geval niet door de vertaling bederven, al twijfel je wel of ze niet net als de chicklit-recensente meegezogen worden in de roes van het lekkere lezen – wat gelukkig niet strafbaar is. Toch zou je willen dat er meer aandacht was besteed aan de vertaling en de redactie ervan. Zeker geen tijd voor.
Lucinda Riley, De zeven zussen – Maan. Tiggy’s verhaal. Vertaald door Dieuwke van der Veen, Erica Disco en Kees van Weele. Amsterdam: Xander Uitgevers, 2018.
Noten
1 ‘Voor de kleine uitgeverij, die 6 jaar geleden begon in Amsterdam Noord, betekent het verkoopsucces vlees op de botten. Knol had nog nooit van de reeks gehoord tot hij bij bezoeken aan het buitenland grote stapels van Rileys boeken in de schappen zag liggen. “Ik besloot er werk van te maken, maar er zat geen literaire agent achter. Toen heb ik een mailtje gestuurd naar Rileys website. Per kerende mail kreeg ik antwoord van haar man. Wat bleek: ze hadden hun agent bij de gerenommeerde Curtis Brown groep, ontslagen en waren het zelf gaan doen. De reeks was overal verkocht, behalve in Nederland. Toen zijn we meteen tot zaken gekomen. Maar dat het zo'n vlucht zou nemen, daarvan had ik niet durven dromen”’, Het Parool, 17 januari 2019.
2 de Volkskrant, 28 september 2018, in een artikel van Mirjam Schöttelndreier.
3 Idem.
4 Vgl. NRC Handelsblad, 23 januari 2019 en Laurens Ham et al., ‘Zijn romans en kranten sinds 1950 eenvoudiger geworden?’, Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, vol. 134, nr. 4 (2018), p. 300–323.
5 ‘I remember exactly where I was and what I was doing when I heard my father had died.’ / ‘I remember where I was too, when it happened to me.’
6 ‘If it’s any comfort, I think that reaction is perfectly normal,’ Charlie responded. ‘A lot of bereaved relatives I speak to say they feel the presence of their loved ones around them after they’ve died.’ / ‘Of course,’ I said, feeling slightly patronised, although I had to remember it was a doctor I was talking to – someone who dealt with death and the loved ones it left behind every day.
7 Charlie smiled at this. ‘Well then, surely that just goes to prove that biology doesn’t play a major part in whether we get on with our parents. It’s a lottery, isn’t it?’ / ‘I don’t think it is actually,’ I said, deciding there was only one ‘me’ I could ever be, even in a job interview. ‘I think we’re given to each other for a reason, whether we’re blood relatives or not.’
8 ‘You mean it’s all predestined?’ He raised a cynical eyebrow. / ‘Yes, but I know most people wouldn’t agree.’
9 ‘I had a rigorous scientific training too, but there are so many things that science hasn’t yet explained.’ / ‘You’re right, but…’ Dit is het vervolg op deze passage: ‘Me included, I’m afraid. In my role as a cardiac surgeon, I have to deal on a daily basis with the heart, which we all equate with emotions and the soul. Sadly, I’ve been forced to view it as a lump of muscle – and an often malfunctioning one at that. I’ve been trained to see the world in a purely scientific way.’ Die in vertaling luidt: ‘Door mijn werk als hartchirurg heb ik dagelijks te maken met het hart, het orgaan waaraan we onze emoties en onze ziel toeschrijven. Helaas ben ik gedwongen om het als een enorme en bovendien vaak slecht functionerende spiermassa te zien. Ik ben erin getraind om vanuit een puur wetenschappelijk standpunt naar de wereld te kijken.’