Ongetwijfeld de meest gelezen vertaling van het afgelopen jaar is Vijftig tinten grijs, het eerste deel van de erotische trilogie van E.L. James. Het boek prijkt al maandenlang bovenaan alle bestsellerlijsten. 664.557 exemplaren werden er in 2012 van verkocht. Literatuurcritici die zich serieus hebben gebogen over het boek ergeren zich aan de kromme taal en de beperkte woordenschat waarmee de ene seksscène na de andere wordt beschreven. Coen Peppelenbos schrijft op de literaire weblog Tzum: ‘Ik weet niet of het boek in het Engels ook zo beroerd is als de vertaling. Het lijkt wel of ze de basistekst in Google translate hebben gezet en daarna nog een beetje aangeharkt.’ Hij verbaast zich over omschrijvingen als ‘een perfecte wenkbrauw’ (wat is dat?), en vraagt zich af of bepaalde rare fouten in de vertaling ook in het origineel te vinden zijn. Ik had me eigenlijk voorgenomen deze hype aan me voorbij te laten gaan, maar de vertaalkwestie intrigeert me. Vandaar deze korte verkenning van de vertalers van de Fifty Shades-trilogie en van de verschillen tussen de vertaling en het origineel.
De vertaling blijkt te zijn gemaakt door een (voornamelijk uit vrouwen bestaand) vertalersteam van het Utrechtse bureau TextCase. Op de website van dit bureau staat te lezen: ‘De Nederlandse vertaling werd binnen enkele weken en voordat lezers de Engelse versie zouden oppakken gemaakt. Met een strak schema en enthousiaste vertaalsters en redactrices heeft TextCase het manuscript zodanig vertaald dat verschillende Nederlandse en Belgische media de vertaling beoordelen als “beter dan het origineel”.’ Wie klikt op dat laatste citaat belandt op de website van de Belgische radiozender MNM (‘Music and More’), waarop een interview met de hoofdvertaalster Laura Slot te beluisteren valt. Uit dat interview blijkt dat die zogenaamde verbetering ten opzichte van het origineel (een uitspraak die geciteerd wordt door de interviewer, maar aan niemand wordt toegeschreven) er vooral in ligt dat bepaalde fouten uit het origineel zijn gecorrigeerd, zoals inconsequenties en verkeerd gespelde Franse woorden. Volgens Laura Slot is aan de tekst bovendien een ‘zo natuurlijk mogelijke draai gegeven zonder het origineel helemaal te herschrijven’.
De correcties ten spijt is ook de vertaling geen staaltje volmaakte erotische literatuur. Dat is enerzijds te wijten aan het feit dat de taal van het origineel zo vreemd, eenzijdig en onorigineel is dat daar in vertaling weinig aan te verbeteren valt als men dicht bij het origineel wil blijven. Anderzijds is in de vertaling vaak gekozen voor zowaar nog minder originele bewoordingen en voor zogenaamd hippe of grappige nieuwe uitdrukkingen die juist níét natuurlijk klinken.
Om met dat eerste punt te beginnen: wanneer het Engels in vertaling getrouw gevolgd wordt, betekent dat in dit geval een vrij eenzijdig en populair taalgebruik. De talloze ‘Aargh’s en ‘Wow’s die hoofdpersonage Anastasia zich laat ontvallen blijven gehandhaafd. De 101 ‘holy crap’s (de radio-interviewer heeft ze geteld) worden 101 ‘holy shit’s en ook de vele andere herhalingen van uitroepen en kreten (‘hmm’, ‘whoa’, ‘oh my’, ‘holy hell’, etc.) zijn in de vertaling overgenomen. Veel woorden en omschrijvingen zijn net zo letterlijk vertaald, inclusief de ‘perfecte wenkbrauw’ (‘she arches a perfect eyebrow’), waar men zich zowel in het Engels als in het Nederlands moeilijk een voorstelling van kan maken. In deze categorie zou je ook de regel ‘Ik hoor de verdorven grijns in zijn stem’ kunnen plaatsen. Sinds wanneer is het mogelijk een grijns te hóren? Ook hier valt de vertalers niets te verwijten. ‘I hear the wicked grin in his voice’, daar valt niets beters van te maken.
E.L. James stelt de vertalers herhaaldelijk voor een onmogelijke opdracht. Bijvoorbeeld bij de zin ‘My pulse has gone through the roof, my heart beating a frantic tattoo.’ Ik dacht dat mijn Engels hier tekortschoot, dus ik googelde op ‘frantic tattoo’ om de betekenis van de uitdrukking te achterhalen, maar dan kom ik uit bij allerlei fora over Fifty shades waarop mensen zich het hoofd breken over deze zin of zich boos maken over de nonsens ervan. In de Nederlandse vertaling staat te lezen: ‘Mijn hartslag gaat door het plafond en pompt razendsnel’ – een incorrecte samentrekking, want het is het hart dat pompt en niet de hartslag, maar je zou het het vertaalteam van TextCase bijna vergeven als je het origineel ernaast legt. Dat geldt bijvoorbeeld ook in het geval van ‘my blood sears in my veins’ (‘het bloed giert door mijn lijf’), waarbij zowel in het Engels als in de vertaling een ongebruikelijk werkwoord is gekozen (‘sear’ betekent ‘verkolen’ of ‘schroeien’, en ‘gieren’ doen zenuwen, bloed niet). In de meeste gevallen is de stroeve taal van de vertaling dus terug te voeren op het origineel.
Ook de beschrijvingen van seksuele hoogtepunten zijn in het origineel net zo merkwaardig als in de vertaling. Wanneer hoofdpersonage Anastasia een orgasme krijgt, valt te lezen: ‘I fall apart in his hands, my body convulsing and shattering into a thousand pieces. He kisses me, deeply, his tongue in my mouth absorbing my cries.’ Die laatste zin klinkt mij niet erg opwindend in de oren en het tafereel lijkt me ook nogal verstikkend. In het Nederlands is de beschrijving van hetzelfde kaliber: ‘Ik stort in onder zijn handen en mijn lichaam trekt zich samen en barst uiteen in duizend stukjes. Hij kust me, diep, waarbij zijn tong in mijn mond mijn kreten opvangt.’
Er zijn zoals gezegd ook plaatsen in het boek waar de Nederlandse vertaling eentoniger en onnatuurlijker wordt dan het origineel. Om op het laatste voorbeeld terug te komen: wanneer Ana klaarkomt, valt ze steeds zogenaamd in stukjes uiteen. In het Engels worden daar verschillende woorden voor gebruikt, zoals ‘shattering’, ‘unravel’, ‘exploding’, ‘splinter’ en ‘falling apart’. In het Nederlands is de variatie beperkter: ‘Tijdens mijn climax explodeer ik rondom hem en versplinter ik in een miljoen stukjes onder hem’; ‘ik explodeer om hem heen’; ‘ik kom onmiddellijk klaar, steeds maar weer en val onder hem in stukjes uiteen’; ‘Ik val weer in heel kleine stukjes uiteen’. En zo gaat het maar door.
Van een soortgelijke verarming en zelfs van ridiculisering is sprake bij de vertaling van een uitdrukking als ‘making the beast with two backs’, een benaming voor geslachtsgemeenschap die teruggaat op Shakespeares Othello (al betwijfel ik of E.L. James dat weet). Deze wordt vertaald als ‘op-elkaar-liggertje spelen’, wat bij mijn weten geen bestaande Nederlandse uitdrukking is en kinderachtig klinkt. De Nederlandse vertaling is hier juist niet natuurlijker dan het origineel. Hoezeer het vrouwelijke vertalersteam van TextCase zich ook zal hebben ingeleefd, hun streven om enerzijds dichtbij de Engelse tekst te blijven en deze anderzijds in een zo natuurlijk mogelijke taal om te zetten is bijna gedoemd te mislukken aangezien het origineel zelf zo weinig variatie en natuurlijkheid te bieden heeft. Dat maakt Vijftig tinten grijs voor een literatuurliefhebber verre van opwindend.
E.L. James, Vijftig tinten grijs. Vertaald door TextCase. Amsterdam: Prometheus, 2012.