Gedichten die vertaald zijn met de focus op het ritme, op het zingende karakter; of: ‘het is een vertaling die leest als een trein, maar dan wel een op hol geslagen, ontspoorde, de heuvel af denderende trein, die er dus prachtig de vaart in weet te houden. Ziehier twee fragmenten uit de vele en gevarieerde reacties van de jury van de Filter Vertaalprijs op de vijf teksten die zij dit jaar nomineerde. Traditioneel en terecht wijst de jury op de enorme omvang van de stapel in 2017 verschenen vertalingen, en op de moeite die het haar heeft gekost om die rijke oogst te overzien, laat staan om uit die al dan niet eerder vertaalde romans, essayistische teksten en gedichten een paar werken uit te kiezen waarvan de vertaling het meest uitblonk door precisie, vakmanschap en originaliteit.
De Filter Vertaalprijs wordt jaarlijks toegekend aan de meest bijzondere vertaling uit het voorafgaande kalenderjaar. De vertaler wordt beloond met een geldbedrag van € 10.000, dit jaar ter beschikking gesteld door de vooraanstaande uitgeverijen Atlas Contact, Boom, De Bezige Bij, Lebowski, Singel Uitgeverijen, Vantilt, Van Oorschot en Wereldbibliotheek – en enkele anonieme begunstigers. In samenwerking met Stichting Filter, willen zij met deze prijs bijdragen aan een hogere waardering voor uitzonderlijke vertaalprestaties.
De jury nomineerde vijf vertalingen. In alfabetische volgorde op naam van de vertaler(s) passeren de nominaties hierna de revue.
Kiki Coumans voor Guillaume Apollinaire, Het raam gaat open als een sinaasappel
(Uitgeverij Vleugels)
De rijkdom, evenals de sprekende kracht van de beeldgedichten van Apollinaire, komt in Kiki Coumans’ vertaling, beter dan in eerdere vertalingen, goed uit de verf. Ze tóónt in welke opzichten deze gedichten vernieuwend waren. Niet door erover te vertellen, maar door het de lezer te laten beleven in goedlopende, levenslustige zinnen. Dat ze de opgewonden en uitgelaten sfeer rondom ‘de moderne tijd’ en het stadsleven met zijn nieuwe technologieën weet te vangen, is een hele kunst – de lezer bevindt zich immers in een nóg modernere tijd. En toch fonkelen deze gedichten, zo’n honderd jaar later, bijna als nieuw. In alles lijkt deze bundel te doen en te zijn wat Apollinaire van zijn gedichten wilde: vitaliteit voorop, een schat aan beelden en vormen, met ruimte voor compositie en experiment. Kiki Coumans’ vertaling van de beeldgedichten of ‘lyrische ideogrammen’ is fijnzinnig en precies. De hele bundel is overtuigend en geslaagd, vanaf de eerste bladzijde.
Piet Gerbrandy & Casper de Jonge voor Aristoteles Poëtica. Vertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien. (Historische Uitgeverij)
De Poëtica van Aristoteles is het oudste systematische werk van Europa over literatuurtheorie door misschien de belangrijkste filosoof aller tijden. Het is onvolledig overgeleverd – alleen het gedeelte over de tragedie en het epos – en in de vorm gegoten van aantekeningen voor Aristoteles’ colleges. De nieuwe vertaling bewijst dat de Poëtica lang niet zo onbegrijpelijk is als veel lezers, mede op grond van oudere vertalingen, dachten.
Doel was de tekst helder en toegankelijk te presenteren en dat is uitstekend gelukt: de vertaling is geschreven in kraakhelder Nederlands, begrijpelijk voor iedereen die zich interesseert voor literatuur, zonder te simplificeren. Zoals Aristoteles zelf het zegt in deze vertaling: ‘Spraak heeft kwaliteit als ze helder, maar niet vlak is.’ Van de sleuteltermen in Aristoteles’ betoog is in de marge het Griekse origineel aangegeven, zodat de lezer kan vergelijken met andere vertalingen en interpretaties. Het stimulerende ‘Nawoord’ over de receptie van de Poëtica van Cicero tot en met Borges en van de Arabieren tot en met Bilderdijk zet de Poëtica in een algemeen literair en cultureel kader.
Martin de Haan voor Pierre Choderlos de Laclos, Riskante relaties (De Arbeiderspers)
‘Franse lezers hebben pech, die moeten het al ruim twee eeuwen doen met een en dezelfde versie van Les liaisons dangereuses (1782), terwijl Nederlandse lezers de afgelopen zestig jaar uit maar liefst vier versies van Choderlos de Laclos’ fameuze briefroman konden kiezen.’ Dit schreef vertaler Martin de Haan op het blog dat hij bijhield tijdens het vertalen van deze roman.
De complicaties bij het vertalen van Les liaisons dangereuses schuilen vooral in het verbluffend geschakeerde taalgebruik van de auteur, die elk van de zeven briefschrijvers in zijn roman een eigen karakter heeft gegeven. Tezamen leveren die zeven stemmen een stilistisch spectrum op dat reikt van vormelijke salontaal, tot de geslepen brutaliteiten van marquise de Merteuil en vicomte de Valmont, de twee partners in het kwaad die de amoureuze intriges 175 brieven lang laten knetteren van venijn.
In De Haans vertaling komen de verschillen tussen de zeven briefschrijvers zoveel beter tot hun recht dan in eerdere vertalingen, dat je een nieuwe tekst lijkt te lezen.
Lisa Thunnissen voor Aura Xilonen, De cowboykampioen (Uitgeverij Wereldbibliotheek)
De roman brengt de lezer in het hoofd van een even grof- als goedgebekte Mexicaanse vluchteling/emigrant/gelukszoeker/wetback die op de onderste sport van de kapitalistische ladder in de Verenigde Staten een bestaan probeert op te bouwen. De taal in deze debuutroman van de destijds negentienjarige Aura Xilonen is een kolkende mengeling van een veelheid van registers uit alle hoeken en gaten, van het dialect van Vera Cruz tot verspaanst Engels en verengelst Spaans, van straattaal en scheldwoorden en van onbestaande, zelfgemunte woorden tot combinaties met de taal van de Azteken.
Pittig, op z’n zachtst gezegd, en Thunnissen, van wie dit haar debuutromanvertaling is, weet met bijna speels gemak de talige schatten in vertalige rijkdommen om te zetten. Weten wat er staat is al een uitdaging, om het om te zetten in levend, snel, bijna hartstochtelijk Nederlands is een nog grotere kluif, en een taak waar de vertaler zich voorbeeldig van kwijt.
Han van der Vegt voor Derek Walcott, Omeros (Bananafish)
In Omeros (1990), een postkoloniale herschrijving van de Odyssee van Homerus en tevens een ode aan zijn geboorte-eiland Santa Lucia in de Caraïben, voert Derek Walcott vissers, vrijbuiters en outcasts op die zonder dat ze het zelf weten vage afspiegelingen zijn van de homerische helden. Han van der Vegt geeft Omeros in zijn nieuwe vertaling een geheel eigen draai en weet zijn lezers op poëtische wijze mee te voeren in de Caraïbische wereld van Walcott, die meandert tussen heden en verleden, waarin de geur van visnetten hangt, en niet alleen goudmakrelen, roodbaarzen en kaurischelpen, maar ook treurduiven, glanstroepiaals en spotvogels de biosfeer bevolken. De exotische flora en fauna worden door Van der Vegt heel zorgvuldig en precies vertaald en in zijn vertaling levert Van der Vegt bovendien een technisch hoogstandje door het rijmschema dat Walcott hanteert in zijn bijna achtduizend verzen tellende gedicht over te nemen. Dat resulteert niet in een geconstrueerd geheel, maar in vloeiende, klankrijke en ritmische poëzie.
Martin de Haan ontvangt de prijs uit handen van Jacqueline Bel
De winnaar
De nominaties van de Filter Vertaalprijs 2018 laten overtuigend zien hoe hoog het niveau van de vertalingen is, maar één vertaling springt eruit, ondanks de bijzondere kwaliteiten van alle genomineerde werken, een werk waarin de subtielste steken onder water, de gemeenste insinuaties uiterst voelbaar worden overgebracht. Een boek dat met veel lef en met een fijnzinnig en virtuoos zintuig voor de vele stemmen die erin opklinken laat zien hoe fonkelend, veelzijdig en geestig het is. Het gaat om een omvangrijk en canoniek werk dat de afgelopen vijftig jaar al driemaal eerder is vertaald, maar pas in deze nieuwe vertaling zie je als hedendaagse lezer hoe rijk en bijzonder het boek is. De vertaler is bovendien een aansprekende ambassadeur voor het literair vertalen als professie en brengt in tal van media de overpeinzingen, overwegingen, opvattingen en vaardigheden die bij het vertalen komen kijken voor een breder publiek onder de aandacht. U raadt het al: de tekst is de Liaisons Dangereuses van Choderlos de Laclos en de Filter Vertaalprijs 2018 gaat naar Martin de Haan voor zijn virtuoze vertaling Riskante relaties.
Dit juryrapport is op Wereldboekendag 23 april 2018 uitgesproken door Jacqueline Bel (juryvoorzitter) tijdens de feestelijke uitreiking van de Filter Vertaalprijs 2018 in Houtzaagmolen De Ster te Utrecht, georganiseerd door Het Literatuurhuis in samenwerking met Stichting Filter. De jury van de Filter Vertaalprijs 2018 bestond uit Erik van den Berg, Harm-Jan van Dam, Vicky Francken, Robbert-Jan Henkes (winnaar van de prijs in 2017), Eva Wissenburg (secretaris) en Jacqueline Bel.
Na afloop van de prijstoekenning in Houtzaagmolen De Ster, van links naar rechts: Han van der Vegt, Lisa Thunnissen, Martin de Haan, Kiki Coumans, Robbert-Jan Henkes, Piet Gerbrandy, Jacqueline Bel, Harm-Jan van Dam en Vicky Francken