Zo staat het in de statuten: de Filter Vertaalprijs wordt jaarlijks toegekend voor de meest bijzondere vertaling van het voorafgaande kalenderjaar. Dat klinkt eenvoudiger dan het is, want het aantal vertalingen dat in aanmerking komt, is ronduit indrukwekkend. De jury begint er met goede moed aan: een jaar lang wordt er gekeken, gelezen en druk overlegd. Er wordt gezocht naar geschikte criteria. Een trapsgewijze aanpak lijkt nog het meest aangewezen: een longlist met meer dan zeventig titels terugbrengen tot zo’n vijftien, vervolgens zes nominaties. Maar dan beginnen de hoofdbrekens pas echt, want er moet een winnaar komen, hoe onvergelijkbaar de vertalingen ook zijn. De jury leest nog eens, gaat te rade bij een specialist, legt argumenten naast elkaar en hakt de knoop door. Vervolgens is zij opgelucht en is de lange aanloop vergeten. Dankzij toonaangevende uitgeverijen en enkele anonieme begunstigers kunnen we een geldbedrag van € 10.000 uitdelen. Maar aan wie? Welnu… Laten we eerst de uitgevers noemen en roemen: De Arbeiderspers, Athenaeum, De Bezige Bij, De Geus, Lebowski, Meulenhoff De Boekerij, Van Oorschot, Podium, Vantilt en Wereldbibliotheek. De prijs wordt beheerd door Stichting Filter, dit prachtige festival stelt ons in staat hem feestelijk en live uit te reiken. De jury besloot te kiezen voor zes vertalingen van boeken uit verre en nabije landen, verschillende tijden en uiteenlopende talen, waaruit diverse vertaalopvattingen spreken. Maar hoe verscheiden ook, iets hebben ze met elkaar gemeen: door hun eigenzinnigheid of inlevingsvermogen verruimen ze onze kijk op literatuur en cultuur.
Anneke Alderlieste publiceerde bij Meulenhoff het eerste deel van De Thibaults (van Roger Martin du Gard), een heerlijk leesbare roman-fleuve over Frankrijk aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Opvallend zijn de sterke zintuiglijkheid van sommige taferelen, de rake typeringen van sociale milieus en de psychologische diepgang waarmee de personages tot leven worden gewekt. Zij worden door de vertaalster met groot naturel weergegeven. De vertaling van Alderlieste behoudt 864 pagina’s lang een benijdenswaardige eenheid van niveau maar respecteert de grote diversiteit aan registers en de levendigheid van de dialogen. Ze behoudt het historische karakter van de brontekst zonder haar hedendaagse lezer ervan te vervreemden. De jury oordeelt dat zij met verve een onbekend werk uit de Franse canon voor een Nederlandstalig publiek uit de eenentwintigste eeuw heeft ontsloten.
Michaїl Sjisjkin stelt zijn vertaler voor een heel ander soort uitdaging. Zijn postmoderne roman Venushaar opent met een verhoor van een Russische immigrant, maar al snel raken verhaallijnen, tijden en fabels door elkaar gemengd tot een onontwarbaar spiegelpaleis. De vertaler moet heel verschillende registers hanteren. Er is ook een groot aantal intertekstuele verwijzingen, de Russische tekst is doorspekt met woorden uit de volkspoëzie, archaïsmen, zelfverzonnen woorden, verrassende metaforen, slang van gevangenen en militairen. Sommige tekstgedeeltes lezen dan weer als een prozagedicht. Typerend zijn ook de vele spreekwoorden, zegswijzen en spreektalige wendingen. Vertaler Gerard Cruys heeft daar passend Nederlands idioom voor gevonden en soms ook beeldende uitdrukkingen toegevoegd als compensatie voor de keren dat er in het bij Querido verschenen Venushaar iets verloren is gegaan. Door de vindingrijkheid van Gerard Cruys heeft Sjisjkins rijke Russisch een uiterst geloofwaardig equivalent gevonden in het Nederlands.
In een omvangrijke bloemlezing, Liefdesdood in Kamara en andere Japanse verhalen, wordt de spanning weerspiegeld van op elkaar botsende talen en culturen die door vertaler Luk Van Haute in een overtuigend evenwicht worden gehouden zonder dat de vreemdheid van het verre land verdwijnt. Deze bloemlezing, verschenen bij Atlas Contact, werd door Van Haute superieur verzorgd, toegelicht en overgezet. Zij bevat talloze staaltjes van prachtig geschreven proza waarin aparte manieren van denken en handelen, eigen aan een ver van ons afstaande cultuur, aan bod komen. Tegelijkertijd laten de geselecteerde teksten ook zien dat ons stereotiepe beeld van Japan niet klopt, en dat er veel meer is dan Murakami alleen. De jury is onder de indruk van de wijze waarop indringend vertalen en cultureel ambassadeurschap hier samenkomen en waardeert tevens dat hier werd gekozen voor het genre van het korte verhaal, traditioneel een ondergeschoven kindje van de literaire uitgeefwereld. Luk Van Haute is een uitzonderlijk vakman, een voorbeeld voor collega’s, een verfijnd schilder van taferelen die intrigeren en uitdagen.
Josephine Rijnaarts heeft zich voor de roman Rummelplatz (Kermis) moeten verdiepen in een typisch Duits kaartspel, in het jargon van de DDR, de taal van kermis en café en vooral van de mijnwerkers in een ertsmijn in de jonge, door de Sovjetunie geleide arbeiders- en boerenstaat. De personages uit deze lange tijd in Duitsland verdrongen roman van Werner Bräunig komen uit de verste uithoeken van het ingestorte Derde Rijk. Het zijn oorlogsveteranen, krijgsgevangenen, intellectuelen, misdadigers, overtuigde communisten, voormalige nazi’s, kunstenaars, die door hun taalgebruik hun regionale en sociale afkomst verraden. Op geen enkel moment klinkt deze meerstemmigheid in de bij Lebowski verschenen vertaling geforceerd. Commentaar en eindnoten zijn door Rijnaarts herwerkt en adequaat voor het Nederlandstalige doelpubliek aangepast, zodat deze herontdekte klassieker nu ook voor ons in alle opzichten beschikbaar is.
Een non-fictie boek over filosofie vertalen dat oorspronkelijk in twee brontalen tegelijk werd geschreven, en dat dan ook nog eens gaat over de taal zelf: Jan Pieter van der Sterre, vooral bekend als vertaler van (klassieke) Franse literatuur, draaide er zijn hand niet voor om. Want als er iemand bedreven is in het vinden van passende overeenkomsten, dan wel de vertaler. Hij besloot aan de slag te gaan met de aangepaste voorbeelden en toelichtingen die zijn eigen moedertaal hem aanreikte. Daaruit ontstond het fascinerende Analogie, de kern van ons denken (van Douglas Hofstadter & Emmanuel Sander, verschenen bij Atlas Contact), een boek dat veeleer een verbluffende herschrijving is dan een klassieke vertaling, maar deze gedurfde keuze voor dynamische equivalentie of, zoals Van der Sterre het zelf noemt ‘uitbundige transculturaliteit’, imponeerde de jury.
Bij Der Himmel meines Großvaters, de Duitse vertaling van Oorlog en terpentijn van Stefan Hertmans, verschenen bij Hanser Berlin, hebben we evenzeer te maken met een autonoom optredende vertaalster. De jury noemt het een aparte vertaling, vanwege een opvallende maar superieure strategie. Ira Wilhelm herschikt zinnen, breekt zinnen anders af, maakt andere verbindingen, maar allemaal uiterst verfijnd en weloverwogen. Zij kiest rigoureus voor een vertaling die optimaal moet functioneren in de doelcultuur, een opzet waaraan bepaalde connotaties uit de broncultuur resoluut ondergeschikt worden gemaakt. Voorwaar een roemruchte prestatie.
Naar wie gaat de prijs? Het gaat stuk voor stuk om prestaties van formaat waar veel vertaalzweet mee gemoeid is geweest maar ook veel vertaalgeluk vanaf straalt. Moet de prijs gaan naar een wonderlijke maar fameuze taalstudie, naar een van de boeken waarin het wemelt van registers en toonlagen, naar romans die subtiele stijlen hanteren of gedetailleerd de illusie van een vergaan tijdperk tot leven wekken? De jury koos voor een vertaling waarmee de vertaler een meesterproef afleverde, een project dat een enorme stilistische reikwijdte vertegenwoordigt. Het bekroonde werk is bovendien ook nog eens een intrigerende ontdekkingstocht waarin de lezer wordt meegezogen, een reis door een literatuur en een cultuur die ver van ons afstaat, die we minder kennen dan zou moeten. Een boek, ten slotte, waarin de vertaler persoonlijke voorkeuren laat spelen waarvoor hij alle verantwoordelijkheid draagt en zichzelf zonder aarzelen in het geding brengt. De Filter Vertaalprijs 2015 wordt toegekend aan Liefdesdood in Kamara en andere Japanse verhalen, van de hand van meestervertaler Luk Van Haute.
De jury van de Filter Vertaalprijs 2015 bestond uit Mari AlföIdy, Isabel Lorda Vidal, Ton Naaijkens, Els Snick en llse Logie, voorzitter.