Vorig jaar nomineerde de jury van de Filter Vertaalprijs een vijftal vertalingen, die allemaal de prijs verdienden, en koos daaruit één prijswinnaar. Dit jaar maakte de jury het zichzelf nog moeilijker met maar liefst zes nominaties, waarbij heel wat belangwekkende kandidaten zijn afgevallen. Het jaar 2012 was een rijk vertaaljaar, waarin vele met zorg gemaakte vertalingen verschenen. De keuze van een jury blijft altijd subjectief, de uitkomst van verwoede discussies tussen de juryleden.
De jury van de Filter Vertaalprijs 2013 bestond uit Ivo Smits, voormalig redactielid van Filter en hoogleraar Letteren en culturen van Japan aan de Universiteit Leiden, Ton Naaijkens, redactielid van Filter en hoogleraar Duits en Vertaalwetenschap aan de Universiteit Utrecht, en voorzitter Christiane Kuby, redactielid van Filter en vertaler Nederlandse en Vlaamse literatuur in het Duits.
Niet alleen was er één nominatie meer dan vorig jaar, de keuze is ook gerichter, of liever gezegd op een andere manier ‘klassiek’ uitgevallen. Vorig jaar waren genomineerd: Erasmus en Tocqueville, de Edda, de grote Borges en een stukje kamermuziek, dat was de roman van Modiano. Nu zijn genomineerd: twee grote bloemlezingen uit geheel andere en verre taal- en cultuurgebieden, te weten het klassieke Arabisch en het klassieke Chinees... allebei unieke, zij het zeer verschillende pogingen om haast onvertaalbare teksten uit culturen die zo totaal verschillen van de onze door vertaling toegankelijk te maken, te onthullen als het ware... Daarnaast: verhalen uit het Russisch, één roman uit het Pools, één roman uit het Frans en de eerste integrale vertaling van een Portugees meesterwerk uit de zestiende eeuw. Tevens één novum: van de zes genomineerde boeken is er, shame on us, slechts één geschreven door een vrouw, maar gelukkig is de helft van de genomineerde vertalers wel vrouw.
De jury prijst Hafid Bouazza voor de onorthodoxe manier waarop hij in een omvangrijke bloemlezing voor het Nederlandse publiek poëzie uit de Arabische wereld van meer dan duizend jaar geleden ontsluit. Door de regels van het Nederlands regelmatig aan zijn laars te lappen rekt hij de grenzen van de taal op. Hij prikkelt de verbeelding en stelt alle vragen aan een vertaling die maar denkbaar zijn.
De jury is onder de indruk van de weidse blik die Silvia Marijnissen ons laat werpen op de natuurpoëzie uit het klassieke China. Met haar vertaalopvattingen die onder meer de nadruk leggen op de grote vormvastheid van de Chinese poëzietraditie, bestrijkt zij vele eeuwen en heeft zij vele parels opgediept.
De jury heeft grote waardering voor de vormvaste weergave door Arie Pos van De Lusiaden van Luis de Camoẽs. Niet alleen is het de eerste keer dat dit magnum opus van Portugals grootste dichter integraal in het Nederlands is vertaald, de vertaling is ook een ontdekkingsreis langs geschiedenis, experimenten in beeldspraak, mythes, overpeinzingen van menselijk gedrag, en geeft blijk van een grote rijkdom van taal.
De jury looft Karol Lesman voor de vindingrijkheid en creativiteit waarmee hij de roman Steen op steen van de grote Poolse schrijver Wiesław Myśliwski in het Nederlands heeft vertaald. Het spontane, originele taalgebruik van de verteller blijft bewaard en onder het lezen is er geen enkel moment dat je struikelt. Wat er wel is zijn vele momenten van verbazing over de rijkdom van de taal, de hoeveelheid aan namen voor bomen, paddenstoelen, graansoorten, kleuren, de soepele loop van de zinnen die je steeds naar meer doet verlangen.
De jury heeft enorme bewondering voor de taal die Mirjam de Veth heeft weten te vinden om de stem van de pubermeisjes weer te geven uit de roman Clèves van de Franse schrijfster Marie Darrieussecq: ze heeft deze sprankelende dialogen vol humor, frivoliteit en ernst, en met honderden seksuele woordspelingen en woordgrapjes, in een even natuurlijk klinkende jongerentaal en een even levendig en virtuoos Nederlands omgezet.
De jury is zeer enthousiast over de manier waarop Aai Prins de Verhalen en Petersburgse vertellingen van Gogol heeft hervertaald: haar moed om na de vele vertalingen die er al zijn opnieuw een poging te wagen om deze beroemde Russische auteur naar het Nederlands van onze tijd te halen is al verbazingwekkend genoeg; nog verbazingwekkender is echter het resultaat: een rijke taal die niet directer en sprankelender had kunnen zijn.
Bij deze laatste vertaling een extra kanttekening van de jury. Elke tijd heeft zijn eigen (her)vertalingen nodig om zo auteurs te herontdekken. De behoefte lijkt ingegeven door de wens de brontekst zo zorgvuldig mogelijk te vernieuwen en het patina van eerdere vertalingen weg te schrobben. Natuurlijk kun je je afvragen in hoeverre dit in het geval van Gogol wel nodig was. Er is immers de voortreffelijke, bekroonde vertaling van Charles B. Timmer, voor het eerst gepubliceerd in 1962, waardoor hele generaties Gogol hebben leren kennen, en die nog steeds leesbaar is. Er zijn ondertussen meer vertalingen bij gekomen, in 1964 al de Petersburgse vertellingen in de vertaling van Aleida Schot, in 1974 die van Marko Fondse, en in 2001, nog vrij recent dus, de vertaling van Arie van der Ent. Waarom nu dan weer een nieuwe hervertaling in de roemruchte Russische Bibliotheek?
De jury meent a) dat alle vertalingen de moeite waard zijn, en b)dat Van Oorschot er goed aan heeft gedaan ruimte voor een hervertaling te creëren. De taal die Aai Prins heeft gevonden is rijk en levendig en buitengewoon veel sprankelender dan alle eerdere vertalingen; de formuleringen zijn korter en strakker, minder omslachtig dan die van de anderen, overbodige woordjes zijn weggelaten. De liefde voor het vertalen straalt er bovendien van af. Aai Prins, woonachtig in St. Petersburg, de stad van haar schrijver, tilt het geheel, Gogol zelf, elk verhaal, elke figuur, elke scène, elke dialoog, in elke zin rechtstreeks naar het hier en nu.
Het is om die reden dat de jury de Filter Vertaalprijs 2013 toekent aan Aai Prins voor haar hervertaling uit het Russisch van Gogols Verhalen en Peterburgse vertellingen.
In de nominatie (zie Filter 20:1) citeerden we een voorbeeld uit het verhaal ‘De neus’, waar ondanks alle gelijkenis toch duidelijk werd dat de vertaling van Aai Prins de tekst heel erg dichtbij haalt en inderdaad de vernislagen die de negentiende-eeuwer Gogol van ons scheiden, met glans weghaalt. Google je in deze Gogol, dan wordt hij eenentwintigste-eeuws, het wonder van de vertaling. Neem een willekeurige passage – bijvoorbeeld deze uit het verhaal ‘Dagboek van een gek’. De verteller, Aksenti Ivanovitsj, een kleine ambtenaar op een of ander departement van Petersburg, leeft in de waan de koning van Spanje te zijn. Op een gegeven moment wordt hij in een inrichting opgenomen, wat hem in zijn waan bevestigt, want hij denkt dat hij zich aan het hof van Spanje bevindt. Hoe gek hij is, en hoe zo’n waan de lezer ook nu nog kan raken, moge blijken uit het volgende citaat:
Ik ben overigens helemaal ontdaan door een gebeurtenis die morgen plaats gaat vinden. Morgen om zeven uur zal zich een vreemd verschijnsel voltrekken: de aarde zal op de maan landen. Daar schrijft de Engelse scheikundige Wellington ook over. Ik moet bekennen dat de schrik me om het hart sloeg toen ik me de bijzondere teerheid en kwetsbaarheid van de maan voorstelde. De maan wordt immers gewoonlijk in Hamburg gemaakt; en bovendien allerbelabberdst. Ik sta ervan te kijken dat Engeland daar geen aandacht aan besteedt. Ze wordt gemaakt door een manke kuiper, en je kunt zien dat de idioot geen benul heeft van de maan. Hij heeft geteerd kabeltouw en een deel inferieure olie gebruikt; daarom stinkt het op de hele aarde ook zo vreselijk dat je je neus moet dichtstoppen. Daarom is de maan zelf ook zo’n tere bol dat mensen er helemaal niet op kunnen wonen, en wonen er nu enkel neuzen. Dat is ook de reden waarom we onze eigen neus niet kunnen zien, want alle neuzen zitten in de maan.
Heel sterk is meteen het begin: ‘Ik ben overigens helemaal ontdaan van’ tegenover ‘ wel erg benauwd voor’, of ‘in hoge mate terneergeslagen’, of ‘buitengewoon verdroten’ uit eerdere vertalingen.
Wat een mooie vondst is het ‘allerbelabberdst’ in plaats van ‘knoeiwerk’, ‘buitengewoon slecht’ en ‘belabberd’.
In de zin: ‘Daarom is de maan zelf ook zo’n tere bol dat mensen er helemaal niet op kunnen wonen, en wonen er nu enkel neuzen’ is dat ‘enkel neuzen’ mooi en kort, zeker als je eerder hebt kunnen lezen dat ‘er momenteel alleen neuzen op vertoeven’.
De verbetering zit vaak in dit soort details, zoals, om nog een voorbeeld uit de geciteerde passage te noemen, het echt weer net iets geestigere ‘dat je je neus moet dichtstoppen’ in plaats van dichthouden of het gewonere dichtknijpen. De clichés hebben plaatsgemaakt voor tintelend vertaalesprit.
Overal voelt Prins de ironische toon van Gogol goed aan. Ze heeft de moed om de tekst naar het nu te tillen, om consequent vast te houden aan eigen vertaalkeuzes, om knopen door te hakken, steeds met het oog op de lezer die geen expert is. In elke letter is de creativiteit zichtbaar; die uit zich in virtuoze variatie en fraaie vondsten, gebaseerd op kennis en de nimmer dichtgeslibde vertaalervaring van vele jaren.
Ze voegt een beknopt maar uiterst informatief nawoord toe, een notenapparaat dat zich tot het strikt noodzakelijke beperkt, en ze is de eerste die bij de verhalen die in de Oekraïne spelen, de Avonden op een hoeve nabij Dikanka, de lijst met Oekraïense woorden opneemt die Gogol in zijn oorspronkelijke tekst had staan, waardoor ook de Nederlandse tekst doordesemd is met nogal ongebruikelijke woorden die er kleur aan geven, waardoor je helemaal wordt meegesleept. We kunnen ons na dit eerste deel van het Verzameld werk verheugen op de rest van Gogol en op de manier waarop Aai Prins de ‘Dode zielen’ tot leven zal wekken.
Om al deze redenen kent de jury de Filter Vertaalprijs 2013 met volle overtuiging toe aan Aai Prins.
Deze tekst werd uitgesproken bij de feestelijke uitreiking van de Filter Vertaalprijs 2013 tijdens de Internationale Literatuurdagen City2Cities, op 23 april 2013 in Utrecht.
De jury van de Filter Vertaalprijs 2013 bestond uit Christiane Kuby, Ton Naaijkens en Ivo Smits.