De jury van de Filter Vertaalprijs roemt je om het behoud van het oorspronkelijke metrum uit de teksten van Aischylos. Wil je iets vertellen over jouw werkwijze en de vertaalbaarheid van dit metrum naar het Nederlands?
In mijn vertaalwerk van antieke Griekse literatuur staat het vormprobleem centraal: hoe zet ik de verschillende Griekse metra om in Nederlandse verzen? Voor Homeros’ Ilias en Odyssee koos ik de vijfvoetige jambe, omdat zijn hexameter in onze taal niet al te best werkt. De gevarieerde schema’s van Pindaros’ koorliederen kregen vorm in vrije verzen. Voor Aischylos’ tragedies, waarin dialogen en lyrische stukken alterneren, lag een combinatie van jambisch metrum en vrije verzen voor de hand. Onze manier van spreken ligt dicht bij het ritme van de jamben en precies die nauwe band vermijdt dat een lezer of acteur zich moet wringen in syntactische kronkels die het begrip en ook de esthetische ervaring bemoeilijken. Tegelijk probeer ik inhoudelijk erg dicht bij Aischylos zelf te blijven en weer te geven wat hij heeft willen zeggen. De balans vinden tussen inhoud en vorm blijft dé uitdaging, in het bijzonder bij het vertalen van een Griekse tragedie. Een vertaler balanceert.
Aischylos wordt ook wel de vader van de tragedie genoemd. Wat maakte Aischylos zo bijzonder en wat kan de hedendaagse lezer leren uit zijn teksten?
Aischylos vertalen of lezen is teruggrijpen naar het moment waarop 2500 jaar geleden in een Grieks theater mensen voor het eerst een spel speelden, waarnaar toeschouwers keken als in een spiegel. Atheners zagen hoe destructief de politieke hoogmoed van Xerxes werkte, zij voelden mee met de Danaïden die op de vlucht waren en asiel vroegen én kregen in Argos, in Prometheus herkenden zij hun eigen drang naar geestelijke autonomie en bevrijding, en het verhaal van Orestes met zijn keten van moord en wraak opende hun de ogen voor de kracht van het Lot dat mensen beheerste. Wie Aischylos intens leest, beseft dat hybris van alle tijden is. Toch verliet een Athener opgelucht het theater, want hij had er een totaalspektakel van woord en zang, muziek en dans meegemaakt. Ons rest vandaag daarvan alleen het woord. En het is aan de vertaler (en regisseur en acteurs) om met de kracht van de taal die ervaring op te roepen. Een vertaler bouwt bruggen.
Wat was de grootste uitdaging tijdens dit project?
Vertalen is mezelf uitdagen, want ik werk uitsluitend met teksten die ik graag vertaal en waarin ik deels mezelf terugvind. Afgezien van Homeros (met wie ik als leraar vertrouwd was) was en is mijn vertaalwerk nooit een opdracht van een uitgever. Eigenlijk dringt de tekst zelf zich op. En dat is het begin niet zozeer van een project (ik hou niet van dat woord), maar van een proces tussen een aandachtig lezer en een antieke auteur, die ik helaas niet meer kan mailen of spreken. Voor Aischylos, een tijd- en geestesgenoot van Pindaros, is inleven in zijn denkwereld van essentieel belang. Wetenschappelijke commentaren helpen, maar geen bibliotheek vol, zoiets verstoort het creatieve proces. Uiteindelijk is er alleen de taal om die oude én actuele denkwereld over te brengen. Maar taal kan vervreemden, zeker als het gaat om auteurs uit de Oudheid. En dan blijft het een queeste naar het gepaste woord, het juiste register, de verrassende klank, het wisselende ritme, de plaatsing van woorden. Een vertaler is een zoeker.
