Het woord ‘vertalen’ betekent in elke taal weer net iets anders: het kan overdragen zijn, loodsen, verplanten dan wel, zoals bij ons, van een andere taal voorzien, – of zo je wilt talen naar het verre want interpreteren hoort er ook bij.
En net zo verschillend zijn de vertalers onderling. Lang voordat vertalen een zelfstandige studierichting werd, verdiepten reizigers en theologen zich in vreemde talen. Er zijn zakenlieden en diplomaten geweest die zo gecharmeerd raakten van een andere cultuur dat ze aan het vertalen sloegen. Migranten, meertalig opgevoede kinderen, zij die de taal van hun geliefde leerden bekwaamden zich in dit mooie vak. Het kwam ook voor dat iemand op een uitzonderlijk werk stuitte dat wat hen betreft bekendheid verdiende, en zo vertaler werd. In autoritaire landen namen bedreigde schrijvers hun toevlucht tot vertalen om het hoofd boven water te kunnen houden. Ook daarbij liepen ze risico’s: verhardde het regime, dan werden ze tot ‘buitenlands agent’ bestempeld, zoals vertalers van westerse literatuur in Belarus.
Verschillend als vertalers zijn, er is ook veel wat hen bindt. In Turkije zeggen ze dat wie een taal erbij leert een nieuwe mens aan zichzelf toevoegt, en een Perzisch gezegde luidt: ‘Een nieuwe taal is een nieuw leven’. Op hun beurt schenken vertalers een nieuw leven aan het origineel. Of ze nu in opdracht of uit eigen beweging vertalen, hun is het geluk gegeven om draagouder te zijn van inspirerende stellingen, taalvondsten en metaforen die voortaan (mede) hun eigen bodem verrijken. Maar nog vóór ze gedeeld worden, gloeit die alinea, die strofe, dat aforisme in henzelf op, en dichter dan dat kun je de euforie van de oorspronkelijke schepper haast niet benaderen.
Nuance en betrokkenheid zijn de tovermiddelen waarmee vertalers het ook van geavanceerde software blijven winnen. Velen van hen geven lezingen en performances en vergroten daarmee de zichtbaarheid van vertalers. Ze weten uitgevers te motiveren om relevante werken uit te brengen en hebben inzicht in de politiek en het dagelijkse leven van het brontaalgebied. Niet toevallig worden ze regelmatig gevraagd om hun licht te werpen op de politieke situatie in een land dat in het nieuws is. In hun vertaling steekt literatuur landgrenzen over, en daarmee zijn ze de aangewezen pleitbezorgers van het vrije woord.
PEN Nederland is bij uitstek een platform waar vertalers zich daarvoor in kunnen zetten. Jullie hotline met auteurs wereldwijd maakt snelle actie mogelijk wanneer deze onze steun nodig hebben, en jullie kennis is van grote waarde bij themabijeenkomsten en debatten van PEN.
Dit jaar is PEN Nederland een nieuwe eeuw ingegaan. Word lid, we hebben jullie stemmen hard nodig om samen met jullie ook het vertaalde vrije woord in de wereld te beschermen!
Postadres: De Lairessestraat 125, 1075 HH Amsterdam
